Kurdwanowski Jan Stefan
KURDWANOWSKI Jan Stefan Ligenza (26 XII 1680 Radzanów k. Sandomierza – 21 VI 1780 Lunéville, Francja), żołnierz, matematyk, fizyk. Syn Kazimierza, łowczego Halicza, i Katarzyny z Kurdwanowskich.
Związany z królem Stanisławem Leszczyńskim większość życia spędził w Lunéville we Francji. O życiu K. wiadomo niewiele. Francuski badacz S. Gaber przewertował wszystkie zachowane akta dotyczące ludzi z otoczenia Stanisława Leszczyńskiego, ale znalazł tam tylko skąpe wiadomości. Nie wiadomo nic o wykształceniu K. ani o tym, kiedy wyjechał z Polski i znalazł się przy dworze Leszczyńskiego w Lunéville. Wiadomo natomiast, że był ważną postacią już na dworze królowej Katarzyny Opalińskiej w Chambord. Małżonka K., Zofia Salomea Miłkowska była garderobianą królowej.
Na dworze Leszczyńskiego w Lunéville K. służył w wojsku w stopniu kapitana, ale szybko awansował i wkrótce, w randze podpułkownika, był dowódcą regimentu piechoty niemieckiej marszałka Maurycego Saskiego. Dopiero w X 1751 K. wraz z małżonką wystąpił o naturalizację francuską. Po śmierci Leszczyńskiego K. pozostał w Lunéville. Przeżył aż 100 lat i 6 miesięcy, co w tamtej epoce było wiekiem rekordowym.
K. pasjonował się matematyką i fizyką. Jego pięciostronicowy artykuł Problèmes sur la lumière, dotyczący fotometrii, znajduje się w Histoire de l’Académie royale des sciences (1732). Wiedząc, że natężenie światła maleje odwrotnie proporcjonalnie do kwadratu odległości od źródła, próbował znaleźć wyrażenia analityczne dla oświetlenia różnych kształtów (np. oświetlenia różnych punktów hiperboli – gdy punktowe źródło światła znajduje się w jej ognisku). Ten artykuł K. wspomina np. R.A. Sapożnikow w książce Fotometria teoretyczna (Warszawa 1962).
Pracę z mechaniki Problème de la chute des corps K. zamieścił w Mémoires AN w Berlinie. W VI 1753 został wybrany na członka zagranicznego tej Akademii.
K. oraz książę Michał Kazimierz Ogiński (inicjator budowy kanału Niemen–Dniepr, otwartego w 1784) byli jedynymi Polakami – autorami artykułów w Wielkiej encyklopedii francuskiej D. Diderota i J. d’Alemberta. Ogiński, który zasłynął jako kompozytor i muzyk, opracował hasło Harpe (Harfa – tom VIII, s. 56-58), artykuł K. pod tytułem Pile (tom XII, s. 618) dotyczył optymalnego sposobu układania stosów z kulistych obiektów. Autor jest tam przedstawiony jako członek AN w Berlinie i korespondent Królewskiej AN w Paryżu (w tamtej epoce korespondenci Królewskiej Akad. Nauk nie mieli jeszcze statusu jej członków). W przypisie do tego artykułu znajduje się wyjaśnienie, że K. przedstawiał swoje rozważania już dużo wcześniej; tymczasem pewien ksiądz matematyk, Abbé Antoine Deidier, popełnił plagiat, zamieszczając je w 1745 w książce Elemens généraux des principales partie des mathématiques nécessaires à l'artillerie et au génie bez podania nazwiska autora.
Wiadomo, że K. był poliglotą. Poza polskim znał jeszcze angielski, francuski, niemiecki, hiszpański, włoski, flamandzki, łacinę, grekę i hebrajski. Pozostawił wspaniałą bibliotekę złożoną głównie z dzieł matematycznych w wielu językach.
K. pozostaje w Polsce zupełnie nieznany. Estreicher (t. 20, s. 385) podając zresztą tylko nazwisko K., bez imion, cytuje jeden jego artykuł (De la chute des corps, Berlin 1755), ale daje całkowicie błędny odsyłacz do nazwiska księdza Marcina Eysymonta, autora utworu na ślub (1776) W. Kurdwanowskiego, a więc innego człowieka.
S. Gaber: Un Polonais de l’entourage de Stanislas, collaborateur à l’Encyclopédie. Jean-Étienne Kurdwanowski (1680–1780), „Le Pays Lorrain” 1981, N° 4; tegoż: Polacy na dworze Stanisława Leszczyńskiego w Lunéville w latach 1737–1766, Częstochowa 1998.
Andrzej Kajetan Wróblewski