Natanson Władysław
NATANSON Władysław (18 VI 1864, Warszawa – 26 II 1937, Kraków), fizyk, syn Ludwika, lekarza, i Natalii Epstein, bratanek Jakuba.
Ukończył rosyjskie III Gimnazjum Klasyczne w Warszawie, jego nauczycielami byli m.in. J. Boguski i W. Gosiewski. N. nie chciąc studiować na bojkotowanym przez Polaków Cesarskim Uniw. Warszawskim, wyjechał do Petersburga. Tam studiował matematykę i fizykę (1882–86). Wyjechał potem do Wielkiej Brytanii, przebywał w Glasgow i w Cambridge. Miał tam kontakty m.in. z W. Thomsonem (Lordem Kelvinem), W. Rayleighem i J J. Thomsonem.
W 1887 N. wrócił do Rosji i uzyskał na uniwersytecie w Dorpacie stopień magistra, a w 1888 stopień doktora na podstawie rozprawy o teorii kinetycznej zjawiska Joule’a (Über die kinetische Theorie der Joule’schen Erscheinung). Polską wersję tej rozprawy opublikował w „Pracach Matematyczno-Fizycznych” (1890). Po doktoracie spędził kilka miesięcy w Grazu, gdzie wtedy wykładał L. Boltzmann. Próba habilitacji w Grazu nie powiodła się, więc N. wrócił do Warszawy i tam przez dwa lata opracowywał książkę Wstęp do fizyki teoretycznej (Warszawa 1890), pierwszy w Polsce, doskonały podręcznik fizyki teoretycznej na wysokim poziomie.
W 1890 N. przeniósł się do Krakowa i tam habilitował się rok później na podstawie dotychczas opublikowanych prac. W 1894 został mianowany profesorem tytularnym, co nie dawało zatrudnienia, a tylko prawo do wykładania. Dopiero w I 1899 N. otrzymał nominację na profesora nadzwyczajnego. Przewlekłość procedury wynikała stąd, że urodzony w Warszawie N. był poddanym rosyjskim, a więc obcokrajowcem w Galicji, będącą częścią Austrii.
N. pozostawał związany z UJ aż do śmierci. Był dziekanem wydziału filozoficznego (1907) oraz rektora tej uczelni w roku akademickim 1923/24.
Badania N. dotyczyły głównie termodynamiki, teorii kinetycznej, optyki i mechaniki falowej. W kilku wypadkach jego idee i wyniki wyprzedzały epokę. Tak było np. w pracach opublikowanych w 1894–97 na temat termodynamiki procesów nieodwracalnych, kiedy podjął próbę uogólnienia zasad wariacyjnych mechaniki na zjawiska nieodwracalne (zasada termokinetyczna Natansona). Rozwinięcie tego działu termodynamiki nastąpiło kilkadziesiąt lat później, głównie dzięki pracom L. Onsagera. W pracy O polaryzacji eliptycznej światła w środowisku absorbującym i skręcającym płaszczyznę polaryzacji (1909) podał regułę znaną jako reguła Natansona.
W 1911 N. ogłosił pracę Über die statistische Theorie der Strahlung („Physikalische Zeitschrift”, Bd. 12, p. 659), w której wyprowadził prawa kwantowej statystyki cząstek nierozróżnialnych. Ta pionierska praca nie została doceniona i dopiero kilkanaście lat potem S.N. Bose i A. Einstein na nowo znaleźli statystykę takich cząstek (nazywaną dziś statystyką Bosego-Einsteina). Zasługi N. są jednak pamiętane i wymieniane w opracowaniach historii fizyki kwantowej (np. F. Hund: The History of Quantum Theory (1974); A. Hermann: The Genesis of Quantum Theory (1971).
Od 1929 N. zajął się podstawami optyki geometrycznej i wyprowadził kilka ogólnych twierdzeń obejmujących zasadę Fermata jako przypadek szczególny.
N. miał znakomite pióro. Jego artykuły popularnonaukowe i biograficzne oraz książki (np. Porządek natury, Widnokrąg nauki, Z prądów umysłowych dawnego islamu), głębokie w treści i napisane piękną polszczyzną, przyniosły mu w 1936 Złoty Wawrzyn Akademicki Polskiej Akad. Literatury. N. opracował także sam oraz z K. Zakrzewskim kilka świetnych podręczników fizyki dla szkół.
N. należał do najbardziej znanych i obdarzanych szacunkiem polskich fizyków. Był członkiem AU, potem PAU.
Śródka.
„Postępy Fizyki” 1958 t. 9, z. 2 [tu:], L. Infeld: Moje wspomnienie o Władysławie Natansonie,; W. Natanson: Autobiografia; A. Piekara: Wspomnienie o Władysławie Natansonie jako o myślicielu i humaniście; J. Weyssenhoff: Działalność naukowa Władysława Natansona; tegoż: Pamięci Władysława Natansona w setną rocznicę Jego urodzin, „Postępy Fizyki” 1966, t. 17, z. 2; Władysław Natanson 1864–1937. Materiały z Posiedzenia Naukowego PAU w dniu 19 czerwca 2004 r., Kraków 2009; P. Zieliński: Pamięci Władysława Natansona (1864–1937), „Postępy Fizyki” 1984, t. 35, z. 3
Andrzej Kajetan Wróblewski