Niewodniczański Henryk
NIEWODNICZAŃSKI Henryk (10 XII 1900, Wilno – 20 XII 1968, Kraków), fizyk, syn Wiktora i Agnieszki Eben. Pochodził z rodziny osiadłej od wielu pokoleń w Wilnie.
Uczęszczał do gimnazjów w Rylsku i Briańsku (1914–18) i do Gimnazjum im. Zygmunta Augusta w Wilnie (do 1914 i 1918–20), ponieważ jego ojciec, inżynier technolog, pracował w różnych zakładach energetycznych, m.in. był dyrektorem elektrowni miejskiej w Wilnie.
W wojnie z bolszewikami N. brał udział jako kanonier. W XII 1920 rozpoczął studia na wydziale matematyczno-przyrodniczym Uniw. Stefana Batorego w Wilnie. Od początku wyróżniał się wielkimi zdolnościami, toteż już we IX 1921 podjął pracę w Zakładzie Fizyki profesora W. Dziewulskiego, najpierw jako stypendysta, a potem zastępca asystenta i młodszy asystent. W 1924 uzyskał absolutorium, a w VI 1926 – doktorat z filozofii na podstawie rozprawy O absorpcji pasmowej i fluorescencji par rtęci.
W 1927–28 jako stypendysta ministerstwa przebywał w laboratorium W. Gerlacha na uniwersytecie w Tybindze, gdzie nadal zajmował się fluorescencją par rtęci. W 1932 uzyskał w Wilnie habilitację. W tym czasie zaczął się interesować zagadnieniem wzbronionych linii widmowych. Wraz z J. Blatonem odkrył i opisał magnetyczne promieniowanie dipolowe („Physical Review” 1933, Vol. 45, Iss. 64). Było to jedno z najważniejszych osiągnięć fizyki w Polsce w okresie międzywojennym.
W 1934 N. uzyskał stypendium Fundacji Rockefellera i wyjechał do Cambridge, aby prowadzić badania pod kierunkiem E. Rutherforda. Początkowo pracował w Mond Laboratory – zajmował się fizyką niskich temperatur i badał opór metali w temperaturach ciekłego wodoru i helu. Potem w Cavendish Laboratory rozpocząl badania w fizyce jądrowej, zupełnie nowej dla siebie dziedzinie. Wraz z C.H. Westcottem badał absorpcję w różnych substancjach neutronów spowalnianych w parafinie, a także wzbudzanie przez neutrony sztucznej promieniotwórczości w srebrze i miedzi.
Fizyka jądrowa tak zafascynowała N., że postanowił się jej poświęcić po powrocie do Polski. Uzyskał z Funduszu Kultury Narodowej środki na zakup 60 mg radu dla organizowanego w Wilnie laboratorium. Tymczasem w 1937 otrzymał nominację na kierownika Katedry Fizyki Uniw. Poznańskiego (opuszczonej przez śmierć jej kierownika A. Denizota) i przeniósł się do Poznania. Tamtejszy uniwersytecki Zakład Fizyki miał wtedy niski poziom. N. z wielką energią wyposażył laboratorium w niezbędne przyrządy i mógł zacząć badania. Wykonał pomiary absorpcji powolnych neutronów w borze i licie oraz pomiary rozkładu kątowego par elektronowych wytwarzanych przez promienie gamma radu. Wybuch wojny uniemożliwił jednak publikację wyników tych pomiarów.
W VII 1939 N. wrócił do Wilna i objął po śmierci W. Dziewulskiego I Katedrę Fizyki Doświadczalnej Uniw. Stefana Batorego. Po likwidacji tej uczelni wykładał fizykę na kompletach tajnego nauczania. Podczas okupacji niemieckiej pracował jako magazynier w fabryce elektrotechnicznej, potem – jako geofizyk i konsultant – w sowieckiej fabryce lotniczej.
Do Polski N. wrócił w ramach repatriacji w IV 1945. Po krótkim pobycie na Uniw. Łódzkim przeniósł się na UJ, gdzie został w V 1946 profesorem fizyki doświadczalnej. Wobec braku wykwalifikowanej kadry wykładał także w 1945 fizykę atomową na UMCS, a od XI 1945 do VI 1946 był profesorem kontraktowym i kierownikiem II Zakładu Fizyki Doświadczalnej na Uniwersytecie i Politechnice we Wrocławiu.
W Krakowie N. przystąpił do odbudowy zdewastowanego podczas okupacji Zakładu Fizyki UJ. Po śmierci K. Zakrzewskiego kierował wszystkimi zakładami uniwersyteckimi i przekształcił je w Inst. Fizyki UJ. Zaopatrzył go w przyrządy zakupione w różnych magazynach w rosyjskiej strefie okupowanych Niemiec. W 1952 zorganizował na terenie UJ II Zakład Fizyki Jądra Atomowego Inst. Fizyki PAN, który przekształcił się w samodzielny Inst. Fizyki Jądrowej (1959). N. kierował nim równolegle z prowadzeniem Inst. Fizyki UJ.
Wielki wysiłek włożył N. w wyposażenie laboratoriów w aparaturę wysokiej klasy. W 1948–50 zbudowano generator elektrostatyczny AJGES, a w 1956 cyklotron C48 o średnicy nabiegunników 48 cm. Sprowadzony w 1958 z ZSRR cyklotron U-120 umożliwił prowadzenie badań w fizyce jądrowej na światowym poziomie. Zakupiono także lub wykonano wiele unikatowych detektorów. Stary budynek Collegium Witkowskiego przy ul. Gołębiej 13 pękał już w szwach, toteż N. zdobył fundusze na budowę nowego gmachu fizyki UJ przy ul. Reymonta 4, a także nowego kompleksu na Bronowicach, gdzie rozwinął się Inst. Fizyki Jądrowej.
Wkrótce N. wraz ze współpracownikami wykonał kilka pionierskich w skali światowej eksperymentów, jak pomiary polaryzacji neutronów z reakcji stripingu deuteronów na jądrach węgla i pomiary polaryzacji neutronów w reakcji deuteron-deuteron. Po niespodziewanej śmierci N. grono wykształconych przez niego fizyków mogło już uzyskiwać cenione w świecie wyniki. Obecny wysoki poziom fizyki w ośrodku krakowskim jest w ogromnej części osobistą zasługą N.
N. cieszył się wielkim autorytetem w Polsce i za granicą. Otrzymał wiele prestiżowych wyróżnień. Był członkiem PAU oraz PAN.
Śródka.
A. Jabłoński: Henryk Niewodniczański jako optyk atomowy, „Postępy Fizyki” 1969, t. 20, z. 2; Henryk Niewodniczański 1900–1968. Materiały Posiedzenia Naukowego PAU w dniu 17 listopada 2000 r., Kraków 2003; A. Hrynkiewicz: Henryk Niewodniczański jako fizyk jądrowy, „Postępy Fizyki” 1969, t. 20, z. 2; tegoż: Henryk Niewodniczański (1900–1968), [w:] Uniwersytet Jagielloński. Złota księga Wydziału Matematyki i Fizyki, red. B. Szafirski, Kraków 2000.
Andrzej Kajetan Wróblewski