Pniewski Jerzy Maria
PNIEWSKI Jerzy Maria (1 VI 1913, Płock – 16 VI 1989, Warszawa), fizyk, syn Henryka, nauczyciela matematyki, i Amelii Babeckiej.
Uczył się w sławnym Gimnazjum im. S. Małachowskiego w Płocku, a w 1930 rozpoczął studia matematyki i fizyki na UW. Uzyskał dyplomy magistra z matematyki oraz fizyki. W 1935 został zatrudniony przez S. Pieńkowskiego w Zakładzie Fizyki Doświadczalnej UW przy ul. Hożej 69. Zgodnie ze specjalizacją ośrodka zaczął prowadzić badania z dziedziny optyki, które jednak przerwała wojna.
Podczas okupacji P. działał w zorganizowanym przez Pieńkowskiego zakładzie usługowym dla służb miejskich oraz wykładał fizykę w tajnym UW. Po wojnie z ogromną energią kierował, jako prawa ręka Pieńkowskiego, odbudową zdewastowanego ośrodka. W 1948 został wysłany do Liverpoolu, aby nadrobić czas utracony od wybuchu wojny. Zajął się tam nową dla siebie dziedziną, spektroskopią beta. Po powrocie do Warszawy uzyskał w 1951 doktorat na podstawie wykonanych tam prac.
Nie kontynuował jednak badań w tej dziedzinie, ponieważ M. Danysz namówił go do zajęcia się fizyką cząstek elementarnych. W V 1952 przywiózł on do Warszawy ofiarowany przez C. Powella blok emulsji naświetlonych promieniami kosmicznymi w locie balonowym i naśladując wzory bristolskie, postanowił stworzyć przy ul. Hożej zespół analizujący oddziaływania cząstek wielkiej energii. Już w 2. poł. IX 1952 Danysz i P. znaleźli w emulsji dziwne oddziaływanie, które zinterpretowali jako rozpad „hiperjądra” – jądra atomowego zawierającego zamiast jednego neutronu hiperon lambda, wówczas jeszcze mało znaną cząstkę (Delayed Disintegration of a Heavy Nuclear Fragment, „Philosophical Magazine” 1953, Vol. 44, s. 348).
Odkrycie to, przypuszczalnie najważniejsze w fizyce wysokich energii w Polsce, a może nawet w całej powojennej historii polskiej fizyki, zapoczątkowało nowy dział fizyki: fizykę hiperjąder. Warszawa stała się stolicą tej fizyki. P. musiał jednak wkrótce przejąć poważne obowiązki administracyjne, ponieważ po śmierci Pieńkowskiego w 1953 objął kierownictwo Inst. Fizyki Doświadczalnej UW.
Nadal jednak w miarę możliwości czasowych brał udział w badaniach hiperjąder i w 1962 dokonał z Danyszem kolejnego ważnego odkrycia, izomerii hiperjądrowej. Ukoronowaniem sukcesów kierowanej przez nich warszawskiej grupy emulsyjnej było odkrycie w 1963 pierwszego hiperjądra podwójnego, zawierającego dwa związane hiperony lambda. Kiedy pogarszające się zdrowie nie pozwalało już Danyszowi na czynny udział w badaniach, P. wraz z zespołem młodszych współpracowników zainicjował w 1971 spektroskopię hiperjądrową.
Za odkrycia w fizyce hiperjąder P. był wraz z Danyszem kilkakrotnie wysuwany do Nagrody Nobla z fizyki.
P. był członkiem PAN oraz Akad. Nauk w Heidelbergu.
Zasługi P. dla fizyki warszawskiej są trudne do przecenienia. Jako wieloletni dyrektor Instytutu, a potem przez dwie kadencje dziekan wydziału fizyki UW, potrafił z niezwykłą energią pokonywać wszelkie przeszkody i załatwiać wiele „niemożliwych” spraw. Rozwój ośrodka przy ul. Hożej 69 do końca lat 80. był przede wszystkim jego zasługą.
Śródka.
J. Pniewski: Wspomnienia autobiograficzne, KHNiT 1988, nr 2; tegoż: Początki fizyki hiperjąder, „Postępy Fizyki” 1979, t. 30, z. 6; tegoż: Jak odkryliśmy hiperjądra atomowe, „Notatki Płockie” 1973, nr 3; A.K. Wróblewski: Życie dla Hożej, [w:] 200 uczonych w anegdocie, t. 2, Warszawa 2010, s. 203–205; J. Zakrzewski: Wspomnienie o Jerzym Pniewskim, „Postępy Fizyki” 1992, t. 43, z. 3; tegoż: Na 50-lecie odkrycia hiperjąder, „Postępy Fizyki” 2003, t. 54, z. 2.
Andrzej Kajetan Wróblewski