Giganci Nauki

https://gigancinauki.pl/gn/biogramy/82736,Borch-Michael-Johann-von-der-Borch-Lubeschtz-und-Borchhoff-Michal-Jan.html
29.03.2024, 16:19

Borch (Michael Johann von der Borch-Lubeschütz und Borchhoff) Michał Jan

BORCH (Michael Johann von der Borch-Lubeschütz und Borchhoff) Michał Jan (30 VI 1753, Warklany, Łotwa – 10 I 1811, tamże), przyrodnik, mineralog, poeta, dramatopisarz i tłumacz. Syn Jana Andrzeja, podkanclerzego, później kanclerza wielkiego koronnego, właściciela wielkich dóbr warklańskich w Inflantach Polskich, wywodzącego się od Bernarda von der Borch, mistrza krajowego inflanckiej gałęzi zakonu krzyżackiego w latach 1471–83, i Ludwiki Anny Zyberk.

            B. odebrał staranną edukację w domu w „duchu francuskim”, potem w 1766–68 uczęszczał do pijarskiego Collegium Nobilium w Warszawie (w pobliżu Collegium na ul. Miodowej Borchowie mieli pałac, obecnie Dom Arcybiskupów Warszawskich). W 1771 ojciec przekazał mu posiadane przez siebie starostwo lucyńskie. W tymże roku rozpoczął służbę wojskową jako kapitan w pieszej gwardii litewskiej. Pełnił straż przy królu Stanisławie Auguście w końcowej fazie konfederacji barskiej i, jak twierdził, miał być ranny podczas próby porwania króla przez konfederatów 3 XI 1771 (akta śledztwa tego nie potwierdzają). Dwa lata później B. objął dowództwo chorągwi husarskiej (patent rotmistrza otrzymał w 1775). Wiosną 1774 wyjechał w długą podróż zagraniczną przez Austrię, Rzeszę do Szwajcarii, Francji, potem na Półwysep Apeniński, Sycylię i Maltę. Podczas tej podróży, która początkowo naśladowała „Grand Tour” braci Lubomirskich  ̶  Józefa i Franciszka Ksawerego (sam B. powoływał się też na przykład edukacji szwajcarskiej Mniszchów i Potockich), na dłużej zatrzymał się w Genewie, Lyonie, Neapolu, Rzymie, Florencji oraz w Wiedniu i Turynie. W 1779 ojciec namawiał go na dwuletnią trasę powrotną przez Paryż, Londyn, Niderlandy, Danię, Szwecję i Petersburg (i starań tam o awanse), do czego jednak nie doszło. W Genewie wzorem Lubomirskich nawiązał ścisły kontakt ze sławnym przyrodnikiem Charlesem Bonnetem, konsultował z nim swoje manuskrypty, badał okolice Valais i lodowców sabaudzkich. Według pierwszych biografów korespondować miał też m.in. z Giovannim Battistą Beccarią, Danielem Bernoullim, Georges-Louisem de Buffonem, Pietro Metastasio, Peterem Simonem Pallasem i Wolterem (z Wolterem spotkał się osobiście w październiku 1774). W trakcie podróży tytułował się generał-majorem (w 1780 usiłował zdobyć odpowiedni patent ze wsteczną datą) oraz usilnie zabiegał o członkostwo akademii i towarzystw naukowych, prezentując swoje rozprawy: w Lyonie o soli kopalnej i kopalni w Wieliczce (1775), w Dijon o geobiochemicznych metodach poszukiwania rud metali, w Sienie o luminescencji morza. W wyniku tych starań stał się członkiem aż 18 takich stowarzyszeń. Myślał także o roli zagranicznego „korespondenta KEN”, co gwałtownie skrytykował ojciec uznając takie zajęcie za niegodne arystokraty (podobnie jak aspiracje, aby jako autor próbować mierzyć się z Wolterem, Newtonem czy Buffonem).

Do kraju powrócił w końcu 1780 po śmierci ojca. Rozpoczął wówczas długotrwały proces sądowy o spadek, najpierw z matką, a po jej śmierci (1789) ze szwagrem, Kazimierzem Konstantym Platerem. W 1781 został oboźnym wielkim litewskim. W 1782 ożenił się z Eleonorą Christiną von Browne-Camus, córką rosyjskiego generała i generał-gubernatora ryskiego, podobno kochanką króla Stanisława Augusta. To być może tłumaczy względy władcy, od którego B. miał otrzymać łącznie 35500 dukatów. B. bezceremonialnie domagał się też urzędu znaczniejszego niż oboźny, w 1787 został wojewodą bełskim i generał-lejtnantem. W 1786 posłował na sejm, a w czasie Sejmu Wielkiego, gdy posłem był jego brat Józef Henryk, utrzymywał ścisłe więzy z marszałkiem Stanisławem Małachowskim. W 1786-87 planował poznawczą podróż do Stambułu. Niezadowolony z rozdawnictwa wakansów inflanckich złożył urząd wojewody w 1791 i wycofał się z życia politycznego. Za zrzeczenie otrzymać miał 6 tys. czerwonych zł i około 20 przywilejów dla siebie i swoich przyjaciół.

W rodzinnych Warklanach, gdzie wystawił nową rezydencję i zgromadził swe bogate zbiory przyrodnicze z zasobną biblioteką, założył „ogród sentymentalny” z ołtarzami i świątyniami cnoty i sławy, z popiersiami Jana III, Stanisława Augusta i innych znakomitych Polaków, nie zapominając o swoich przodkach. Ogród ten opiewał w poemacie opublikowanym w Warszawie w 1795. Z ogrodem wiązało się też zainteresowanie dendrologią – przetłumaczył na polski dzieło Williama Forsytha o chorobach drzew (Uwagi nad chorobami, wadami i uszkodzeniami wszelkiego gatunku drzew owocowych i do budowy zdatnych z sposobem ich leczenia, Warszawa 1791).

Największa aktywność naukowa przypada na lata pobytu B. za granicą. Nie bez wartości są rozprawy, które związane były z członkostwem w akademiach naukowych. Swoje spostrzeżenia o poszukiwaniu rud metali na podstawie analizy szaty roślinnej poparł odkryciem dwóch źródeł wody żelazistej w okolicach Lyonu. Za wskaźnik obecności żelaza uznał tam występowanie różaneczników. To jeden z pierwszych przykładów wykorzystania metod geobiochemicznych w poszukiwaniach tego rodzaju. Z kolei w badaniach luminescencji morza przeprowadził własne eksperymenty w celu wyizolowania luminoforowej substancji z organizmów mieczników zwanej przez niego „fosforem morskim”. Eksperymenty te dowodzą znacznej biegłości B. w ówczesnych technikach laboratoryjnych. Podczas pobytu w Turynie przeprowadził studia nad sposobem rozmnażania się trufli piemonckich, publikując wyniki w 1780 po francusku (Letres sur les truffes du Piémont). „W czasach B. powszechnie panowało przekonanie, że trufle są wyraźnym przykładem samorództwa w świecie żywym. B. zidentyfikował zarodniki trufli, określił miejsca ich lokalizacji i pokazał, że rozwijają się one z zarodników. Idąc tą drogą opracował warunki sztucznej hodowli trufli, stając się pionierem ich uprawy w Zachodniej Europie. Jest to wybitne dokonanie naukowe B.” (I. Z. Siemion, A. Szatyńska-Siemion: Sycylijska podróż Michała Jana Borcha, [w:] Michał Jan Borch, Listy o Sycylii i Malcie, Warszawa 2015, s. 34). W swoich analizach B. odrzucał erudycyjny kierunek rozważań, koncentrując się na własnych doświadczeniach i krytycznym wykorzystaniu dotychczasowych obserwacji.

Najgłośniejszym efektem podróży B. były jego Listy o Sycylii i Malcie, opublikowane po francusku w Turynie (1782) oraz w nieco skróconym przekładzie niemieckim w Bernie (1783 i 1796), a następnie po holendersku i szwedzku. Jego relacja z rocznej wyprawy na obie wyspy inspirowała m.in. Johanna Wolfganga von Goethego, czego dowody znajdujemy w Reise-Tagebuch 1786. Italienische Reise poety. W swoim opisie B. najwięcej uwagi poświęcił mineralogii i botanice. W trakcie podróży dokonywał też pomiarów meteorologicznych, mierzył akwedukt nad rzeką Simeto, wyznaczał wysokość gór metodą barometryczną (m.in. Etny), analizował gleby, starał się poznać stosowane przez miejscową ludność procesy technologiczne (np. metodę wytwarzania papieru z liści papirusu, którego nasiona B. zabrał ze sobą, aby sprawdzić możliwość aklimatyzacji; sposób wytwarzania przędzy z włókien liści aloesu, co wzbudziło zainteresowanie autorów angielskich). Z tym wątkiem obserwacji wiąże się list B. opublikowany w paryskim piśmie „Observations sur la physique, sur l’histoire naturelle et sur les arts” (1779), który omawiał technikę barwienia skór na kolor zielony. Osobnym tematem Listów są opisy zabytków starożytności, w czym ujawniają się neoklasyczne tendencje epoki. Relacja z pobytu na Malcie zawiera też wiele informacji o Zakonie Rycerzy Maltańskich – o jego wewnętrznej strukturze, siłach zbrojnych, sądownictwie, procedurze wyboru wielkich mistrzów. Z podróży przywiózł tytuł kawalera Krzyża Devotionis Zakonu.

Zagadnieniom mineralogicznym (w tym także analizom wód mineralnych z około 30 źródeł) i geologicznym obu wysp B. poświęcił osobne opracowania: Lythographie sicilienne, ou catalogue raisonné de toutes les pierres de la Sicile (Naples 1777), Lythologie sicilienne, ou connaissance de la nature des pierres de la Sicile (Rome 1778) oraz Minéralogie sicilienne docimastique et métallurgique razem z Minérhydrologie sicilienne, ou déscription de toutes les eaux minérales de la Sicile (Turin 1780). Zwracał w nich uwagę na stałe procesy oddziałujące na przyrodę wolno i stopniowo, które w długich okresach czasu mogą prowadzić do przeobrażeń donioślejszych niż zjawiska gwałtowne – w czym dostrzec można zalążki późniejszych koncepcji Charlesa Lyella. B. uważał, że w przyrodzie istnieje wzajemny związek wszystkich ciał polegający na pewnej równowadze między nimi, a ich przemiany umożliwiają konkretne mechanizmy. Jego klasyfikacja minerałów sycylijskich wyłącznie na podstawie kryterium twardości rozmijała się jednak z ówczesnymi standardami naukowymi. „Grzeczna krytyka” wytykająca błędy (najprawdopodobniej pióra J. F. Carosiego) nie powstrzymywała ojca B. od pomysłu polecenia Litologii prezydentowi Akademii w Petersburgu (dla ułatwienia uzyskania indygenatu przez syna), w czym przeszkodziła śmierć kanclerza. W początkach 1781 sam B. ofiarował na miejscu to dzieło prezydentowi, jednak starania o członkostwo Akademii spełzły na niczym (został jedynie w 1786 członkiem petersburskiego Wolnego Tow. Ekonomicznego). W kwestiach ekonomicznych prezentował stanowisko bliskie fizjokratyzmowi.

            Przekonany o wyjątkowej wartości swojego dorobku B. projektował wydanie Collection complete des oeuvres de Mr le Comte de Borck w 36 tomach, nalegając na prenumeratę dużej liczby egzemplarzy przez króla. Już w młodości publikował swoje wiersze w warszawskim piśmie „Journal Polonais” (1770), w 1789 w Warszawie wyszła drukiem jego tragedia w 5 aktach Victor Amédée, zaś w 1791 poemat opiewający uwolnienie króla Stanisława Augusta z rąk konfederatów (La Stanislaide ou l’heureuse délivrance de Stanislas roi de Pologne). Pamięć teścia uczcił broszurą Histoire de la vie de George de Browne (Riga 1794). B. przetłumaczył też na francuski poemat epicki Christopha Martina Wielanda Oberon (Basel 1798).

B. był wolnomularzem, w 1781 został wybrany Wielkim Mówcą Wielkiej Loży Narodowej Wschodu Polskiego. W 1783 uzyskał tytuł hrabiego Cesarstwa Rzymskiego. Był odznaczony Orderem św. Stanisława (1780) i Orderem Orła Białego (1789).

Zmarł w swoich dobrach pozostawiając 3 synów i 4 córki.

W uznaniu zasług B. jako przyrodnika od jego nazwiska w 1978 nazwano jeden z gatunków ramienionogów, którego skamieniałości odnaleziono na obszarze Łotwy (Bicarinatina borchi).

 

PSB (T. Turkowski); HNP, t. 6.

Graf von der Borch (Michael Johann), [w:] J. F. von Recke, K. E. Napiersky, T. Beise: Allgemeines Schriftsteller- und Gelehrten-Lexikon der Provinzen Livland, Esthland und Kurland, Bd. 1, Mitau 1827, s. 219–223; A. Gaweł: Memoriał Michała Borcha z roku 1780 – pierwsza w Polsce próba geobiochemicznych poszukiwań kruszcowych, „Prace Muzeum Ziemi”, nr 8 (1966), s. 31–48; K. Maślankiewicz: Michał Jan Borch and his activity in mineralogy and geochemistry, [w:] Actes du XI Congrès International d’Histoire des sciences (Varsovie-Cracovie, 24–31 Août 1965), t. 4, Wrocław 1968, s. 284–286; J. Stradins: O Janie Michale Borchu, KHNiT 1980, nr 3, s. 481–499; L. Hass, Sekta farmazonii warszawskiej, Warszawa 1980, s. 190; Z. Libiszowska: Polacy członkami Akademii w Lyonie, [w:] Losy Polaków w XIX-XX w. Studia ofiarowane Profesorowi Stefanowi Kieniewiczowi w osiemdziesiątą rocznicę jego urodzin, Warszawa 1987, s. 362-376; J. Polanowska: Ogród w Warklanach  ̶  dzieło właściciela Michała Jana Borcha i architekta Vincenza de Mazottiego, „Biuletyn Historii Sztuki”, 74 (2012), nr 3/4, s. 551–599; I. Z. Siemion, A. Szastyńska-Siemion: O eksperymentach Michała Jana Borcha (1753–1811) dotyczących chemiluminescencji, „Wiadomości Chemiczne”, 67 (2013), s. 361–374; I. Z. Siemion, B. Latko: Michała Jana Borcha rozprawa o truflach piemonckich, „Analecta. Studia i Materiały z Dziejów Nauki”, 1–2/2013, s. 7–37 (recenzja M. Affek [w:] „Analecta. Studia i Materiały z Dziejów Nauki”, 2/2016, s. 217–223); A. Stroev: À la recherche de la correspondance savante du comte Michał Jan Borch, [w:] Correspondances d'érudits au XVIIIe et XIXe siècles, Rennes 2014, s. 171–198; M. E. Kowalczyk: „Na papierze z Etny". Wizerunek Sycylii w listach z podróży Michała Jana Borcha, [w:] Polak we Włoszech, Włoch w Polsce. Sztuka i historia, pod red. M. Wrześniak, A. Bender, Warszawa 2015, s. 121–139; I. Z. Siemion, B. Latko: Michała Jana Borcha analizy wód mineralnych Sycylii, „Analecta. Studia i Materiały z Dziejów Nauki”, 2/2015, s. 7–21; Michał Jan Borch, Listy o Sycylii i Malcie, przekł., oprac. i wstęp I.Z. Siemion, A. Szatyńska-Siemion, Warszawa 2015; T. Rączka-Jeziorska: Romantyzm polsko-inflancki. Sylwetki, teksty, archiwa, Warszawa 2016; P. A. Jeziorski: Podróże edukacyjne zamożnej szlachty z województwa inflanckiego w XVIII wieku. Przykład Borchów i Hylzenów, „Miscellanea Historico-Archivistica”, t. 24, s. 11-23; Biblioteka Czartoryskich w Krakowie, rkps sygn. 655, 696, 722, 732; Biblioteka im. W. Stefanyka we Lwowie, fond 13, rkps sygn. 90, 92, 93, 96, 98, 99, 101, 102; Archiwum PAN rkps sygn. III-76 60, k. 25–26.

Jarosław Kurkowski

 

Opcje strony