Charatonik Janusz Jerzy
CHARATONIK Janusz Jerzy (24 V 1934, Przemyśl – 11 VII 2004, Ciudad de México), matematyk, syn Włodzimierza i Marii z Woydyłłów, od 1956 żonaty z Marianną z domu Kalota, nauczycielką matematyki, z którą miał 5 dzieci (Włodzimierz, Janusz, Witold, Aleksandra, Tomasz).
Zaraz po wojnie rodzina Ch. przeniosła się na Dolny Śląsk (najpierw Świdnica, potem Wrocław). Ch. w V Liceum Ogólnokształcącym we Wrocławiu zdał w 1951 egzamin dojrzałości. W 1951–55 studiował matematykę na Uniw. Wrocławskim i uzyskał stopień magistra na podstawie pracy O szacowaniach modułów niektórych współczynników rozwinięcia na szeregi potęgowe funkcji analitycznych, średniojednokrotnych, z biegunem (promotor: W. Wolibner). Po rocznej pracy jako nauczyciel w Opolu, został zatrudniony w Instytucie Matematycznym Uniw. Wrocławskiego, gdzie w 1956, pod kierunkiem B. Knastera, uzyskał doktorat na podstawie rozprawy O dendroidach. Tam też zdobył kolejne stopnie naukowe: habilitacja w 1979 (na podstawie pracy Badania z teorii krzywych acyklicznych) oraz tytuł profesora nadzwyczajnego (1978) i zwyczajnego (1988). Oprócz pracy na uczelni pracował w Instytucie Kształcenia Nauczycieli i Badań Oświatowych (1975–81) i później, w 1981–92, w Wyższej Szkole Pedagogicznej w Opolu. Od 1995 aż do śmierci (zmarł na atak serca) był zatrudniony w Instytucie Matematycznym Autonomicznego Uniw. Narodowego w Meksyku.
Ch. był aktywnym członkiem Polskiego Tow. Matematycznego (PTM, od 1961), Wrocławskiego Tow. Naukowego (od 1970), American Mathematical Society (AMS), Meksykańskiego Tow. Matematycznego oraz Nowojorskiej Akademii Nauk. W 1969–97 kierował Zakładem Topologii Instytutu Matematycznego. Pełnił też funkcje prodziekana wydz. matematyki, fizyki i chemii (1973–75) oraz zastępcy dyrektora Instytutu (1978–81). Był laureatem nagród za osiągnięcia naukowe, m.in. w 1972 nagrody PTM im. W. Sierpińskiego.
Ch. prowadził bardzo aktywną współpracę naukową w kraju i za granicą: był uczestnikiem wielu konferencji naukowych oraz staży, wykładał w USA (w roku akad. 1967/68, na University of Kentucky i University of Notre Dame); przebywał na uczelniach na Sycylii, w Katanii (1986, 1991) i Messynie (1988, 1991). Efektem współpracy było kilkanaście wspólnych prac z tamtejszymi matematykami. Współorganizował też konferencje międzynarodowe, m.in. sesję na zjeździe AMS w Teksasie w 2004.
Był aktywnym uczestnikiem (od 1956) seminarium z topologii, prowadzonego przez B. Knastera, i jego prowadzącym (od 1980, po śmierci mistrza). Prowadził też seminaria z topologii w Opolu i Meksyku (w czasie zatrudnienia). W tych seminariach uczestniczyło wielu studentów i współpracowników. Pisał wspólne prace z wieloma matematykami z kraju i zagranicy (26 współautorów). Ch. wykształcił wielu uczniów, wypromował 11 doktorów.
Na wrocławskim seminarium z topologii podjęto systematyczne badania krzywych acyklicznych (za czasów Knastera). Ch. te badania kontynuował i miał wiele znaczących wyników. Szczególnie ważne są, wprowadzone przez Ch., dendryty (o stosunkowo prostej, lecz bogatej topologicznie strukturze) – krzywe acykliczne lokalnie spójne oraz ich uogólnienia: dendroidy oraz λ-dendroidy. Ch. podał interesujące charakteryzacje λ-dendroidów, jako continuów dziedzicznie rozkładalnych i dziedzicznie jednosprzęgłych. Przy okazji badań dendroidów wprowadził Ch. cztery ważne pojęcia (stopień lokalnej niespójności, jednostajna łukowa spójność, gładkość i odwzorowanie konfluentne), które na trwałe weszły do topologii, jako narzędzie badań dowolnych continuów. Ch. podał też konstrukcje dendrytów o bardzo osobliwych własnościach (mających wiele ciekawych zastosowań), przykładowo: mocno chaotycznych (czyli takich, w których żaden podzbiór otwarty nie jest homeomorficzny z innym podzbiorem) i równocześnie mocno sztywnych (dopuszczających jedynie trywialne homeomorfizmy w siebie).
Jednym z najciekawszych obiektów w topologii geometrycznej są continua jednorodne (należy do nich skonstruowany przez Knastera w 1922 pseudołuk). Ch. rozpoczął badania continuów jednorodnych względem innych klas odwzorowań (jednorodność uogólniona). Podał topologiczną charakteryzację pseudołuku i pokazał możliwość uogólniania twierdzeń o klasycznej jednorodności. Udowodnił też jednorodność względem odwzorowań otwartych oraz względem odwzorowań monotonicznych dywanu Sierpińskiego. Program Ch. badań uogólnionej jednorodności był przez niego szeroko rozwijany i przyniósł wiele znaczących wyników.
Ch. pisał też liczne artykuły przeglądowe i historyczne dotyczące historii topologii. Najciekawszymi są: History of continuum theory oraz Selected problems in continuum theory.
Duda.
J. Charatonik: History of continuum theory, [w:] Handbook of the History of General Topology, ed. by C.E. Aull i R. Lowen, Dordrecht, Boston, London 1997; P. Krupski: Janusz Jerzy Charatonik 1934–2004, „Wiadomości Matematyczne“ (2005), 51, s. 125–150.
Wiesław Wójcik