Dżułyński Stanisław
Dżułyński Stanisław (znany jako Miś) (27 VIII 1924, Sambor – 28 VI 2001, Kraków), geolog, twórca sedymentologii eksperymentalnej, geomorfolog. Syn Witolda i Janiny z domu Tobiczek, lekarzy, po II wojnie światowej profesorów Akad. Medycznej w Warszawie.
Do szkół uczęszczał we Lwowie, a maturę zdał w 1946 w Brzesku, po czym podjął studia geologiczne na UJ, gdzie niebawem został młodszym asystentem prof. M. Książkiewicza. Magisterium uzyskał w 1949 na podstawie pracy Objaśnienia do mapy geologicznej płaskowyżu Sanki. W 1951 na UJ obronił doktorat, przedstawiając rozprawę Powstanie niektórych wapieni jurajskich okolic Krakowa (1952). Wyróżniał w niej obszary zbiornika morskiego o odmiennej sedymentacji węglanowej, czego następstwem były wapienie: skaliste, płytowe i uławicone. Terenowe badania realizował jako współpracownik Państwowego Inst. Geologicznego w Warszawie. W 1950–53 pracował – mieszkając w Krakowie – w warszawskim Muzeum Ziemi. W okresie reformy służby geologicznej (1952) został przeniesiony do Oddziału Górnośląskiego Inst. Geologicznego Centralnego Urzędu Geologicznego w Sosnowcu, gdzie kontynuował badania Wyżyny Krakowskiej i obszarów przyległych. Na wniosek prof. J. Samsonowicza, przewodniczącego Komitetu Geologii PAN, w celu ratowania dziedzictwa Muzeum Komisji Fizjograficznej PAU powierzono mu kierownictwo i zorganizowanie pracy krakowskiej Pracowni Geologicznej PAN (później Inst. Nauk Geologicznych PAN), początkowo jako docentowi (od 1956), później profesorowi (1964). Zdecydowała o tym jakość rozprawy Tektonika południowej części Wyżyny Krakowskiej (1953), w której ustalił genezę i wiek uskoków i związane z tym zagadnienia morfogenezy. Po przekazaniu kierownictwa następcy podjął studia nad genezą fliszu karpackiego, co zaowocowało studium napisanym razem z M. Książkiewiczem i Ph.H. Kuenenem Turbidites in Flysch of the Polish Carpathian Mountains (1959). Wykonał aparaturę do eksperymentów, uzyskując doświadczalnie wszystkie znane formy deformacji mechanicznych dna zbiorników morskich. Zachowaną kolekcję okazów opisał w pracy Atlas of Sedimentary Structures from the Polish Carpathians (2001).
W 1966–71 pracował w Zakładzie Geomorfologii Inst. Geografii PAN, a później, do emerytury w 1991, w Inst. Nauk Geologicznych PAN, w końcu – do 1994, jako wykładowca w Katedrze Geologii UJ. W tym czasie wiele podróżował, prowadząc wykłady na uczelniach USA, Izraela i innych krajów. Do skromnej pracowni Dż. w Krakowie przyjeżdżali na konsultacje specjaliści z różnych kontynentów.
Pisał oszczędnie, w znacznej części po angielsku, zwykle w cenionych periodykach specjalistycznych. Rozpoczynał od zagadnień sedymentologicznych i tektonicznych skał okolic Krakowa, gdzie zetknął się z kwestią wietrzenia wapieni (zjawiska krasowe). Rangę międzynarodową uzyskały jego prace związane z fliszem Karpat, a zwłaszcza z sedymentologią eksperymentalną. Były to m.in. studia: Directional Structures and Sedimenation of Krosno Beds (1958, wspólnie z A. Ślączką), Curren Marks on Firm Mud Bottoms (1962, wspólnie z J.E. Sandersem), Directional Structures in Flysch (1962), Sedimentary Features of Flysch and Greywackes (1965, wspólnie E.K. Waltonem), Erosional and Deformational Structures in Single Sedimentary Beds. A Genetic Comentary (1996).
Znaczną rangę (teoretyczną i praktyczną) miały rozprawy Dż. dotyczące genezy rud cynku i ołowiu na Górnym Śląsku, przeważnie publikowane wspólnie z innymi badaczami. Rozpoczął ich ogłaszanie w 1970 artykułem Ore-filled Hydrothermal Karst Features in the Triassic Rocks on the Cracow-Silesien Region, w którym ustalono podstawowe elementy procesów hydrotermalnych związanych z okruszcowaniem (współautorzy: K. Bogacz, G. Harańczyk). W rozprawie z 1985, napisanej wspólnie z M. Sas-Gustkiewicz, Hydrotermal Karst Phenomena as Factor in the Formation of Missipian Valley Type Deposits, przedstawiono nie tylko genezę okruszcowania metali, lecz także związek tych procesów z rozwojem głębokiego krasu w spękanym górotworze. Tam też jednoznacznie ustalono pokrewieństwo genetyczne złóż ze znanymi z Ameryki Północnej.
Jako pracownik Inst. Geografii PAN podejmował tematy geomorfologiczne. Jedna z ogłoszonych publikacji nawiązywała do wczesnego okresu badań Dż. w Krakowskiem. Było to studium Rozwój rzeźby południowej części Wyżyny Krakowskiej (1966, współautorzy: A. Henkel, K. Klimek, J. Pokorny). W Instytucie prowadził badania geomorfologiczno-eksperymetalne nad tworzeniem się form peryglacjalnych. W czasie wyprawy do Mongolii odkrył w kwarcytach zagłębienia, które nazwał panwiami, wykazując, że swoje powstanie zawdzięczają rozpuszczaniu w wodzie opadowej w długim czasie w pustynnym obszarze, co rozszerzało pojęcie krasu na skały pozornie niepodatne na tego typu wietrzenie.
Na ogół unikał angażowania się w sprawy organizacji nauki, choć jako członek PAN (od 1973) i PAU (od 1989) zabiegał o ważne sprawy w tej dziedzinie. Był m.in. przewodniczącym Rady Naukowej Muzeum Ziemi PAN. Wyróżniono go członkostwem honorowym specjalistycznych organizacji naukowych w Wielkiej Brytanii, USA, Austrii, Słowacji. Jako jedyny geolog otrzymał doktorat honoris causa UW (1996).
Bibliografia geologiczna Polski (internetowa baza danych); In memoriam Profesor Marian Książkiewicz (1906–1981), Profesor Stanisław Dżułyński (1924–2001), Kraków 2006 (teksty wielu autorów).
Zbigniew Wójcik