Giganci Nauki

https://gigancinauki.pl/gn/biogramy/83224,Jaskiewicz-Jan-Dominik.html
29.03.2024, 06:08

Jaśkiewicz Jan Dominik

JAŚKIEWICZ Jan Dominik Piotr (6 VII 1749, Lwów – 14 XI 1809, Kraków), lekarz, chemik.

Wywodził się ze szlachty kresowej pochodzenia ormiańskie­go. Szkołę średnią ukończył we Lwowie, po czym 1770–75 studiował medycynę na Uniw. Wiedeńskim, uzyskując tam doktorat na podstawie rozprawy Dissertatio inauguralis medica sistens pharmacia regni vegetabilis (1775). Po nieudanych próbach zatrudnienia się w szkołach we Lwowie nawiązał kontakt z księdzem H. Kołłątajem, kierującym wówczas reformą uniwersytetu w Krakowie i 28 IV 1780 został mianowany przez KEN profesorem historii naturalnej i chemii na krakowskiej uczelni. Jednocześnie władze KEN wysłały J. w podróż na Zachód w celu pogłębienia wiedzy fachowej, z zadaniem dotarcia aż do Paryża. Z wygłoszonego we Francji referatu (Voyage minéralogique depuis Vienne jusqua Freiberg… 1782, wersja polska w przekładzie I.Z. Siemiona pt. Podróż mineralogiczna z Wiednia do Freibergu 1992) wynika, że odwiedzał nie tylko uczelnie, lecz także zakłady przemysłowe. Poznał Styrię, Karyntię, Triest, Wenecję i Weronę, skąd udał się do Insbrucku i Freibergu w Bryzgowii. Istnieje również inny przekaz, zgodnie z którym był także we Freibergu w Saksonii i poznał sławnego A.G. Wernera. Jeżeli tak, to było to w drodze powrotnej z Paryża do kraju. W stolicy Francji został członkiem tamtejszej Akad. Nauk. Mało jest natomiast prawdopodobne, by wówczas znalazł czas na zainteresowanie się nowościami w dziedzinie chemii, zwłaszcza koncepcjami A.L. Lavoisiera. Znał je jednak z lektury publikacji. Świadczy o tym treść jego rękopisu Metalurgia.

Zajęcia na krakowskiej uczelni rozpoczął 30 IX 1782 wystąpieniem Dyskurs o pożytkach złączenia nauk przyrodniczych z lekarskimi. Uprzednio przygotował sobie warsztat pracy, ko­rzystając m.in z pomocy H. Kołłątaja, Jana Śniadeckiego oraz J.F. Carosiego. Odbywał też wycieczki naukowo-kolekcjonerskie w okolicy miasta, a jedną – zbiorową z P. Czenpińskim i innymi – także po województwach krakowskim i sandomierskim. Wykłady dla studentów rozpoczął 1 X 1783 i prowadził je do końca roku akademickiego 1786/87. W czasie pobytu Stanisława Augusta Poniatowskiego na krakowskiej uczelni wygłosił wykład pt. Dysertacja na publicznej sesji Szkoły Głównej Koronnej w przytomności Najjaśniejszego Pana czytana przez Jana Jaśkiewicza Doktora Nadwornego J.K.Mci, Akademii Królewskiej Nauk w Paryżu korespondenta, dnia 25 czerwca 1787 Roku. Wkrótce zrezygnował z pracy dydaktycznej i zajął się praktyką lekarską u Wielopolskich w Pińczowie i Krakowie. Do spraw publicznych wrócił w 1789, zostając konsyliarzem generalnym ds. górnictwa i hutnictwa w Komisji Skarbu Koronnego. Zajmował się m.in. problemami górnictwa węgla kamiennego (w tym pozyskiwania koksu) w Księstwie Siewierskim. Współpracował z J.F. Carosim – wówczas wójtem w Czeladzi. Przed II rozbiorem wycofał się ze służby państwowej. W czasie insurekcji kościuszkowskiej 1794 wspierał działania Jana Śniadeckiego na rzecz odrodzenia kraju.

Stosunkowo mało publikował (m.in. Mineralogiczne osobliwości góry St. Gottharda 1784). Pozostawił jednak kilka obszernych rękopisów. Wśród nich zidentyfi­kowano: O wodach siarczystych krzeszowickich (1783), Dysertacja fizyczna o atmosferze i jej składzie (l786), O rozkładzie chemicznym roślin, o sokach i ekstraktach, Krótkie zebranie mineralogii jako nauki o półkruszcach, kruszcach i wodach mineralnych oraz Metalurgia.

W 1969 w AGH w Krakowie ogłoszono rękopis Metalurgia. Wykłady z lat 17831787 w Szkole Głównej Koronnej... W. Hubicki wykazał na podstawie kopii zachowanej w Wiedniu, iż współtwórcą tego opracowani był F. Scheidt, następca J. na katedrze.

J. razem z H. Kołłątajem i Janem Śniadeckim byli skonfliktowani z dawnymi nauczycielami Szkoły Głównej Koronnej. Gdy powstały nieporozumienia na tle gospodarowania funduszami na uczelniany ogród botaniczny, J. zrezygnował z pracy. Odchodząc, pozostawił następcy bogato opatrzony gabinet historii naturalnej (część kolekcji z zakupu od J.F. Carosiego) oraz dobrze zorganizowane Kolegium Fizyczne uczelni, ściśle powiązane z nauczaniem lekarskim. Niektórzy absolwenci byli przygotowani do pracy w górnictwie i hutnictwie. Sam J. zasłużył się także w modernizacji kliniki uczelnianej.

Wśród publikacji z okresu pracy J. w Szkole Głównej Koronnej pozostało Opisanie doświadczenia czynionego z banią powietrzną w Krakowie dnia 1 kwietnia 1784 roku, puszczoną z Ogrodu Botanicznego na Wesołej ... sporządzone przez J., Jana Śniadeckiego, J. Szastra i F. Scheidta. Z braku środków dalszych eksperymentów zaniechano po nieudanej próbie podjętej 9 VII tego roku.

J. wspierał poczynania Tow. do Ksiąg Elementarnych KEN i opiniował podręcznik botaniki K. Kluka (bywał na posiedzeniach w Warszawie). Zamierzał napisać podręcznik mineralogii dla szkół narodowych, do czego nie doszło.

Od 1800 był członkiem TWPN. 

PSB (H. Madurowicz-Urbańska); SBP (Z. Kosiek); SBTP (Z.J. Wójcik); SPPT (B. Orłowski); Estreicher; Fleszarowa; Hajdukiewicz.

Madurowicz: Działalność naukowa Jana Jaśkiewicza, SMDNP Seria C 1959, z. 3; S. Czarniecki: Posłowie, [w:] J. Jaśkiewicz: Dyssertacya na publicznej sessyi Szkoły Główney ... reprint, Kraków 2010; tegoż: Zarys historii geologii na Uniwersytecie Jagiellońskim, Kraków 1964, s. 13–23; W. Hubicki: Pierwsze w Polsce wykłady teorii Lavoisiera w czasach Komisji Edukacji Narodowej, [w:] tegoż: Z dziejów chemii i alchemii, Warszawa 1991, s. 319–380; I.Z. Siemion: Podróż mineralogiczna Jana Jaśkiewicza, „Analecta. Studia i Materiały z Dziejów Nauki” 1992, nr 1.

Zbigniew Wójcik

Opcje strony