Kluk Jan Krzysztof
KLUK Jan Krzysztof (data chrztu 13 IX 1739, Ciechanowiec – 2 VII 1796, tamże), ksiądz, pisarz przyrodniczo-gospodarczy, botanik, kartograf. Syn Adriana Krzysztofa, budowniczego, i Elżbiety Marianny; mieli wywodzić się ze szlachty z Pomorza. Na Podlasie zostali sprowadzeni przez F.M. Ossolińskiego do budowy kościoła w Ciechanowcu.
K. uczęszczał do szkół najpierw w Drohiczynie (jezuici), a następnie do pijarów w Łukowie (od 1750). Prawdopodobnie w czasie nauki bywał także u rodziny na Pomorzu i tam opanował dobrze język niemiecki. W czasie nauki wspierał ojca w pracach kreślarskich i nauczył się sztuki rytowniczej. W 1761 – niewątpliwie w porozumieniu z T. Ossolińskim, ówczesnym właścicielem Ciechanowca – wstąpił do seminarium księży misjonarzy w Warszawie. Już rok później uzyskał niższe święcenia kapłańskie. W 1763 ukończył naukę i został zatrudniony jako kapelan Ossolińskiego w Nurze i Ciechanowcu. Jednocześnie otrzymał altarię w świątyni w Ciechanowcu. Założył tam ogród osobliwości roślinnych, który w późniejszych latach znacznie rozbudował. Wyższe święcenia kapłańskie uzyskał w 1764. Po 3 latach został proboszczem – administratorem parafii Winna-Poświętna, którą to funkcję sprawował do 1770. Po śmierci poprzednika objął parafię w Ciechanowcu i był jej proboszczem do końca życia.
Od młodości interesował się ogrodnictwem i sadownictwem. Już w szkole średniej czytał literaturę obcojęzyczną (łacińską, niemiecką i francuską). Stopniowo zaczął spisywać swe spostrzeżenia na ten temat, wsparte doświadczeniami własnymi oraz obserwacjami z podróży, zwłaszcza po Podlasiu i Mazowszu, ale także po Lubelskiem, Sandomierskiem, Kujawach oraz Grodzieńskiem. Były to na tyle interesujące dane, że warszawscy pijarzy namówili K. do ich ogłoszenia. Zdecydowano, że będzie to 1. tom książki botaniczno-gospodarczej. Nadano mu tytuł: Roślin potrzebnych, pożytecznych, wygodnych, osobliwie krajowych, albo które w kraju naszym być mogą; utrzymanie, rozmnażanie i zażycie. Tom 1 – O ziołach ogrodowych i ogrodach ukazał się w 1777, a 2 kolejne: O drzewach i ziołach dzikich w 1778 oraz O rolnictwie zbożach, łąkach, chmielnikach, winnicach i roślinach gospodarskich w 1779. Książka okazała się sukcesem wydawniczym, gdyż stanowiła – z braku podręczników – literaturę pomocniczą do nauki w szkołach (botanika, rolnictwo).
W 1779–80, korzystając ze zbiorów bibliotecznych i gabinetu historii naturalnej księżnej Anny Jabłonowskiej w Siemiatyczach, napisał i ogłosił czterotomową pracę Zwierząt domowych i dzikich, osobliwie krajowych, historii naturalnej początki i gospodarstwo. Potrzebnych i pożytecznych domowych, chowanie, rozmnażanie, chorób leczenie, dzikich łowienie, zażycie, szkodliwych zaś wygubienie. Tom 1. poświęcił ssakom, kolejny – ptactwu, następny – gadom i rybom, a ostatni – owadom i robakom. I ta książka, podobnie jak poprzednia, spotkała się z zainteresowaniem czytelników, co skłoniło K. do przygotowania i ogłoszenia w 1atach 1781–82 kolejnej: Rzeczy kopalnych osobliwie zdatniejszych szukanie, poznanie i zażycie – t. 1 O rzeczach kopalnych w powszechności, o wodach, solach, tłustościach ziemnych, t. 2 – O kamieniach w powszechności, o kleinotach, kruszcach, ich kopaniu i o górnictwie.
Już po ukazaniu się 1. tomu dzieła botaniczno-gospodarskiego Tow. do Ksiąg Elementarnych KEN nawiązało kontakt z K. jako tłumaczem z języka niemieckiego opracowania gospodarskiego J.M. Hubego. Zaproponowano K. napisanie – wg konspektu P. Czenpińskiego – podręcznika botaniki do szkół narodowych (ukazał się w 1785), a następnie – zoologii (został wydany w 1789 z pominięciem nazwiska autora). Projekt podręcznika mineralogii nie wyszedł z fazy koncepcji, głównie wskutek trudności we współpracy z władzami oświatowymi.
Co najmniej od 1782 K. pracował nad słownikiem roślin. Pierwszy tom słownika ukazał się w 1786: Dykcjonarz roślinny, w którym podług układu Linneusza są opisane rośliny nie tylko krajowe dzikie, pożyteczne, albo szkodliwe [...] – pierwszy tego typu w Polsce. Było to dzieło na tyle ważne, iż w 1787 Szkoła Główna w Wilnie nadała autorowi stopień doktora filozofii i nauk wyzwolonych oraz członkostwo uczelnianego towarzystwa naukowego. Dwa kolejne tomy (3. – z dużymi indeksami) ukazały się w 1787 i 1788. W 1787 powstał – z inicjatywy M. Poczobutta i J. Chreptowicza – projekt powierzenia K. katedry historii naturalnej, do czego nie doszło. Słownik roślin był wznawiany i wysoko oceniony przez fachowców (S.B. Jundziłł, W. Besser), głównie z uwagi na słownictwo oraz opisy nieznanego wówczas gatunku driakwi Scabiosa inflexa. Zaletą było opracowanie opisu roślin wspartego na systematyce szwedzkiego przyrodnika.
Skromne wpływy parafii K. ograniczały możliwości zakupu książek, choć K. miał podstawowe dzieła przyrodnicze i religijne. Zgromadził dużą kolekcję przyrodniczą (rośliny, motyle, kręgowce), które ofiarował księżnej Jabłonowskiej. Wiele czasu poświęcił na działalność duszpasterską i kaznodziejstwo oraz rysowanie map. Zachował się konspekt kazań z lat 1782–94, mapa Diecezja Łucka i Brzesko Lit. oraz – w odpisie – testament, a ponadto kilka pisanych przez K. inwentarzy świątyń i list do rektora M. Poczobutta-Odlanickiego.
Działalność K. podporządkowana była zasadzie: „Być krajowi użytecznym”. Pismami przyrodniczo-gospodarczymi przyczynił się do podniesienia poziomu oświaty i rolnictwa. W 1782 został wyróżniony medalem Merentibus („Zasłużonym”). Otrzymał także kanonie: kruszwicką, brzeską litewską, katedralną inflancką; przejściowo był dziekanem drohickim.
Został pochowany w kościele w Ciechanowcu. W 1848 wmurowano w świątyni stosowną tablicę, a 2 lata później odsłonięto okazały pomnik.
K. jest upamiętniony w nazwach roślin i zwierząt. Patronuje ulicom i szkołom, a przede wszystkim – Muzeum Rolnictwa w Ciechanowcu.
Estreicher; PSB (S. Inglot); SBP (K. Kowalska); SBTP (Z.J. Wójcik).
G. Brzęk: Krzysztof Kluk, Lublin 1977; Krzysztof Kluk – przyrodnik i pisarz rolniczy, red. J. Babicz, W. Grębecka, S. Inglot, Wrocław 1976; J. Kołodziejczyk: Krzysztof Kluk. Dzieła i twórczość, Kraków 1932; Anna ks. Jabłonowska i ks. Krzysztof Kluk – ludzie którzy wyprzedzili swoją epokę, Ciechanowiec 2011; Z. Wójcik: Ksiądz Krzysztof Kluk. Pisarz i uczony, Ciechanowiec 2012 (tu obszerna literatura przedmiotu).
Zbigniew Wójcik