Kozłowski Stefan Karol
KOZŁOWSKI Stefan Karol (5 I 1928, Lwów – 17 IX 2007, Krynica), geolog złożowy, sozolog, działacz na rzecz ochrony przyrody i ekorozwoju, ekspert związkowy i polityk (minister w rządzie J. Olszewskiego, poseł na Sejm). Syn Tomasza, ziemianina, legionisty i posła na sejm II RP, i Jadwigi z domu Przestępskiej, brat Krzysztofa, dziennikarza i ministra w rządzie T. Mazowieckiego; bratanek Leona, archeologa i premiera w okresie międzywojennym. Z czworga dzieci K. Kuba Tomasz jest znawcą dziejów Kresów.
Z uwagi na ziemiańskie pochodzenie K. miał wiele trudności w czasach PRL, co wywarło wpływ na wybór podejmowanych zajęć, a zwłaszcza wieloletnie prace na stanowisku dokumentalisty geologicznego. Szkołę powszechną ukończył w Szreniawie w Miechowskiem. W czasie okupacji niemieckiej uczęszczał na komplety. Maturę uzyskał w 1946 w Miechowie, po czym w 1946–52 studiował geologię w Akad. Górniczej (AGH) w Krakowie, gdzie w 1952 uzyskał dyplom magistra inżyniera geologa. Jednocześnie w 1950–52 uzupełniał wiedzę przyrodniczą na UJ. W 1948–51 był asystentem prof. W. Goetla w Katedrze Geologii Akad. Górniczej (AGH). Miało to wpływ na zainteresowanie K. zagadnieniami złóż kopalin oraz sprawami ochrony przyrody nieożywionej. W związku z tym był w stałym kontakcie z czołowymi przedstawicielami ruchu ochrony przyrody, a zwłaszcza z profesorami W. Szaferem i S. Małkowskim. W latach późniejszych stał się kontynuatorem idei W. Goetla na polu ochrony przyrody i środowiska przyrodniczego; pod kierownictwem Goetla w 1961 obronił doktorat na AGH na podstawie rozprawy Pozycja stratygraficzna i tektoniczna wulkanizmu permskiego w centralnej części niecki śródsudeckiej.
K. był głównie geologiem złożowym, łączył prace dokumentacyjne ze studiami teoretycznymi, wśród których zagadnienia kopalnego wulkanizmu początkowo stanowiły ideę przewodnią. Z braku możliwości pracy na macierzystej uczelni, od 1951 pracował w przedsiębiorstwach geologiczno-dokumentacyjnych w Krakowie, a następnie (od 1963) w Inst. Geologicznym (później Państwowym Inst. Geologicznym) w Warszawie. W ostatnim okresie, także po przejściu na emeryturę, związał się z kilkoma uczelniami, w tym. z KUL, gdzie kierował Katedrą Ochrony Środowiska (1992–2002). Wiele publikował i stał się autorytetem w zagadnieniach geologiczno-złożowych oraz w sprawach ochrony środowiska.
Pracę zawodową poza macierzystą uczelnią rozpoczął w 1951 w Biurze Projektów Przemysłu Cementowego, Wapienniczego i Gipsowego w Krakowie. Zajmował się ustalaniem miejsc do eksploatacji wapieni jako topnika na potrzeby Nowej Huty oraz rozpoznaniem marmurów do okładzin w warszawskim Pałacu Kultury i Nauki. Od: 1953 był zatrudniony w Przedsiębiorstwie Geologicznym Surowców Skalnych w Krakowie. W tym czasie wyniki rozpoznania drukował głównie w czasopiśmie „Cement Wapno Gips”, a w tym: Poszukiwania geologiczne nowych baz surowca cementowego w Polsce południowo-wschodniej (1959), Perspektywy rozbudowy bazy surowcowej wapieni dewońskich w Górach Świętokrzyskich (1962). Studia terenowe K. objęły wówczas obszary Roztocza, Gór Świętokrzyskich, Pienin i Sudetów wraz z ich przedpolem. Końcowym etapem pracy w ostatnim z tych przedsiębiorstw był udział K. w pracach Polskiej Ekspedycji Geologicznej w Mongolii, gdzie wykonywał wraz z zespołem mapę dokumentującą wychodnie odkrytych kopalin.
W 1963 K. objął kierownictwo Zakładu Złóż Surowców Skalnych Inst. Geologicznego Centralnego Urzędu Geologicznego w Warszawie (do 1983, kiedy został usunięty z tego stanowiska za postulaty racjonalnej gospodarki surowcami, wyrażane m.in. w książce Przyrodnicze uwarunkowania gospodarki przestrzennej kraju). W tym 20-leciu kierowany przez K. Zakład stał się czołową placówką rozpoznawania kopalin. Ogłoszona w 1971 monografia autorstwa K. i innych pracowników Inst. Geologicznego Surowce mineralne województwa świętokrzyskiego jest przykładem wszechstronności studiów, także dla innych regionów kraju. Wszystkie tego typu opracowania podejmowały sprawy racjonalnej gospodarki zasobami, w tym potrzebę otoczenia opieką prawną obiektów godnych zachowania.
W czasie pracy w Instytucie K. przeprowadził m.in. studia nad paleozoicznym (permskim) wulkanizmem sudeckim; sugerował m.in możliwość istnienia europejskiej prowincji diamentowej w występujących kimberlitach. W tym kręgu problemowym znajduje się też rozprawa Badanie geologiczne nad rozwojem plutonizmu i wulkanizmu na obszarze gór Chasagtu w Zachodniej Mongolii (1969), stanowiąca podstawę uzyskanej w 1969 w AGH habilitacji.
Ogłoszone pod kierownictwem K. w 1969–70 opracowania bazy surowcowej kopalin obejmowały województwa: kieleckie, lubelskie, olsztyńskie, suwalskie, gorzowskie i lubuskie. Na ogół zawierały one także mapy geologiczne w różnych skalach. W formie syntetycznej wcześniejsze ustalenia zostały ujęte w książce Surowce skalne Polski (1975, 1986).
Od początku swej działalności dokumentacyjnej K. podejmował zagadnienia prawnej ochrony obiektów o szczególnej wartości przyrodniczej, co dokumentował artykułami drukowanymi m.in. w „Chrońmy Przyrodę Ojczystą” oraz „Ochronie Przyrody” (np. artykuł K., Z. Rubinowskiego i Z. Wójcika Rezerwat geologiczny na Kadzielni w Kielcach, 1965). Inspirowany przez prof. Goetla wcześnie włączył się w nurt kompleksowego traktowania zagadnień racjonalnego gospodarowania zasobami środowiska w ramach nowej dyscypliny zwanej sozologią (później znanej pod nazwą innego kierunku badawczego – ekologii). Od 1973 współpracował z profesorami W. Brzezińskim i Z. Wierzbickim. W 1979 przedstawili razem raport o zagrożeniach zdrowia ludzkiego spowodowanych rabunkową gospodarką. Jeszcze w 1980 K. otrzymał nagrodę Sekretarza Naukowego PAN za studium Wartości środowiska przyrodniczego dorzecza Pilicy i zagadnienia jej ochrony, ale już wtedy był postrzegany przez władze jako opozycjonista. Niebawem stał się ekspertem „Solidarności”, choć nie był represjonowany w stanie wojennym.
Przewodniczył m.in. Komitetowi Inżynierii Środowiska PAN (1982–83), przyczyniając się do zahamowania budowy obiektów przemysłowych szkodliwych dla środowiska (m.in. fabryki tlenku glinu pod Kielcami). Problematyce z tego zakresu poświęcił m.in. książkę Gospodarka a środowisko przyrodnicze (1991), Rio – początek ery ekologicznej. Szczyt Ziemi (1993) i in. Później, w związku z pracą nauczycielską na KUL i innych uczelniach, ogłosił studia o szerokim aspekcie metodologicznym: W drodze do ekorozwoju (1997), Ekologiczne podstawy przyszłości świata i Polski (1998), Ekorozwój – wyzwanie XXI wieku (2000 i 2001), Ochrona środowiska: Unia Europejska – Polska (2003), Przyszłość ekorozwoju (2005, 2007). Dotyczyły tego także opracowania kartograficzne, w tym: Mapa ekologiczna w układzie województwa warszawskiego 1:100 000 (1995), Mapy ekologiczne w układzie województw w skali 1:100 000 a potrzeby planowania gospodarczego (1995) i wiele innych. Dorobek publikacyjny K. przekracza 400 pozycji. Rozproszeniu uległy opracowania dokumentacyjne, tylko częściowo zachowane w Archiwum Państwowego Inst. Geologicznego.
K. był m.in. członkiem honorowym Polskiego Tow. Geologicznego. Ponadto kierował Komitetem Naukowym PAN „Człowiek i Środowisko” (od 1991); zasiadał w Radzie Ekologicznej przy Prezydencie RP (1992–95), Radzie Naukowej Zielonych Płuc Polski (od 1993), Komisji Nauk Stosowanych Komitetu Badań Naukowych (1992–94) i in.
Był kawalerem Krzyża Komandorskiego Orderu Odrodzenia Polski (1990). W 2011 na KUL ogłoszono pracę zbiorową W trosce o Ziemię. Książka ku czci Profesora Stefana Kozłowskiego.
SBTP (L. Łachuta).
Kto jest kim w Polsce. Informator biograficzny, wyd. 3, Warszawa 1993; S. Kozłowski, Moje życie, [w:] W trosce o Ziemię. Księga ku czci Profesora Stefana Kozłowskiego, Lublin 2001, Współcześni uczeni polscy. Słownik biograficzny, Warszawa 1999.
Zbigniew Wójcik