Lutosławski Marian
LUTOSŁAWSKI Marian (1 IV 1871, Drozdowo k. Łomży – 5 IX 1918, Moskwa), inżynier mechanik i elektryk, przedsiębiorca, pionier elektrotechniki i żelbetnictwa. Syn Franciszka Dionizego, ziemianina, i Pauliny ze Szczygielskich, stryj wybitnego muzyka Witolda.
W 1888 ukończył gimnazjum w Dorpacie, a w 1894 studia na wydz. mechanicznym Polytechnische Schule w Rydze. W latach 1894–96 studiował elektrotechnikę w Technische Hochschule w Darmstadt.
W 1896 założył w Warszawie biuro projektowo-montażowe pod nazwą „M. Lutosławski i S-ka”, które w tymże roku zainstalowało oświetlenie elektryczne II Wystawy Higienicznej w Warszawie (była to pierwsza instalacja trójfazowa w Królestwie Polskim, o mocy ok. 100 kW). W 1900 firma L. wykonała dla warszawskiego hotelu Bristol elektrownię, której prądnicę napędzał, sprowadzony z wystawy powszechnej w Paryżu, silnik Diesla (jedno z pierwszych takich jego zastosowań). L. propagował silniki dieslowskie. Był autorem jednych z pierwszych polskich podręczników elektrotechniki: O zastosowaniu prądów zmiennych o wysokim napięciu do celów motorycznych (1896) i Prąd elektryczny: jego wytwarzanie i zastosowanie w technice (1900). Ogłosił ponadto kilka artykułów w „Przeglądzie Technicznym”. W latach 1898–99 wykładał elektrotechnikę w Szkole Mechaniczno-Technicznej H. Wawelberga i S. Rotwanda w Warszawie, prowadził pierwsze kursy dla monterów-elektryków.
Na początku XX w. L. rozszerzył działalność na żelbetnictwo. Kierował budową pierwszych stropów żelbetowych w Warszawie, gdzie wybudował przy ul. Solec pierwszy dom żelbetowy, zastosował żelbet przy budowie kościoła Najświętszego Serca Jezusa w Wilnie (rozpoczętej w 1913), stawiał mosty żelbetowe na rzece Jeziorce między Piasecznem a Górą Kalwarią oraz tuż przed I wojną światową dwa na Bystrzycy w Lublinie. W 1908 uczestniczył w opiniowaniu projektu żelbetowego wiaduktu do III mostu (Poniatowskiego) w Warszawie; wcześniej z jego autorem inż. M. Marszewskim zapoznawał się z konstrukcjami żelbetowymi we Francji. Publikował artykuły z tej dziedziny i książki: Nowy system głębokiego fundamentowania na gruntach niepewnych (1907) i Pale betonowe „Simplex” do fundamentowania na gruntach niepewnych (1908). Był zapraszany na wykłady m.in. przez lwowską Szkołę Politechniczną.
L. podjął problem pozyskiwania azotu z powietrza, zawiązał spółkę dla eksploatacji patentów I. Mościckiego. L. interesowało zagadnienie wykorzystania sił wodnych, opracował m.in. projekt elektrowni wodnej na Małej Imatrze w Finlandii. W 1911 zaprojektował cementownię w Morawinie k. Rejowca.
L. pracował w wielu organizacjach społecznych, technicznych, oświatowych i filantropijnych. Aktywnie popierał rozwój cywilizacyjny w Kongresówce, działając w komisji Banku Tow. Spółdzielczych i warszawskim oddziale Tow. Popierania Rosyjskiego Przemysłu i Handlu (TPRPiH). W 1899 przy TPRPiH powstała w Warszawie Delegacja Elektrotechniczna (pierwsza polska organizacja zrzeszająca elektrotechników), której pierwszym sekretarzem został L. Działał on również w Stow. Techników w Warszawie (ST), w którym założył Koło Żelbetników. L. pracował aktywnie na polu polskiego słownictwa technicznego, należał do Komisji Słowniczej przy TPRPiH. W ramach komisji redakcyjnej ST L. brał udział w przygotowywaniu podręcznika Technik. W 1904 ukazały się, będące efektem współpracy środowisk warszawskiego i lwowskiego, Materiały do słownictwa elektrotechnicznego opracowane przez Tadeusza Żerańskiego, a przejrzane i uzupełnione przez L. (był współtwórcą terminu żelbet). W ramach pracy w TPRPiH i ST L. brał udział w posiedzeniach na temat: koncesji i projektu budowy elektrowni i przebudowy tramwajów w Warszawie oraz przepisów bezpieczeństwa urządzeń elektrycznych. Uczestniczył w zjazdach elektrotechników (1903) i techników polskich w Krakowie (1899, 1912) i Lwowie (1910). Na tym ostatnim zjeździe był sekretarzem delegacji słownikowej, a na kolejnym w 1912 przedstawił propozycję założenia Tow. Nauk Technicznych w Krakowie.
Równolegle L. prowadził działalność polityczną. Należał do koła Ligi Narodowej w Warszawie, a później wszedł w skład Zarządu Głównego Stronnictwa Demokratyczno-Narodowego. Był organizatorem i wydawcą pierwszego organu prasowego Narodowej Demokracji ,,Gońca Porannego i Wieczornego”, w którym prowadził dział techniczny. Wydał książkę O sztuce obradowania i przewodzenia zebraniom (1906). Współtworzył Polską Macierz Szkolną i był członkiem jej Rady.
W chwili wybuchu I wojny światowej L. poświęcił się wyłącznie pracy społecznej. Współzałożył Polski Komitet Pomocy Sanitarnej (PKPS), został członkiem Centralnego Komitetu Obywatelskiego (CKO) w Warszawie. Przyłączył się do Komitetu Narodowego Polskiego, będąc jednym z sygnatariuszy wydanej przezeń 2 XI 1914 proklamacji określającej stanowisko polskie w obliczu wojny. W 1915, kiedy Warszawę zajęły wojska niemieckie, przeniósł się z ramienia PKPS i CKO do Rosji, gdzie zajął się pomocą dla uchodźców z Kongresówki, organizował im polskie szkolnictwo. Działał na rzecz utworzenia polskich sił zbrojnych w Rosji. Na przełomie lat 1916/17 wyjechał na zachód Europy, zapoznając się z tamtejszym przemysłem.
Po powrocie do Rosji w maju 1917, i widząc chaos po obaleniu caratu, podjął starania o zorganizowanie zjazdu polskich techników działających w Rosji, aby po zakończeniu wojny i powrocie do ojczyzny mogli podjąć jej odbudowę. Organizacją zjazdu zajęła się Sekcja Techniczna przy Domu Polskim w Moskwie, a przewodniczącym Komitetu Organizacyjnego został L. Zjazd odbył się w Moskwie w dniach 6–11 X 1917. Wzięło w nim udział około trzystu techników. L. wygłosił tam odczyty: Rola Polski jako pośrednika pomiędzy zachodem a wschodem, Współczesny stan przemysłu azotowego na zachodzie i Nowe metody wyzyskania paliwa jako źródła taniej energii elektrycznej. Podczas zjazdu utworzono Stow. Techników Polaków w Rosji, wytyczono kierunki rozwoju techniki, gospodarki i szkolnictwa technicznego w przyszłej Polsce, które później były realizowane.
Przewrót bolszewicki utrudnił pracę L. Bolszewicy uznali kierowany przez niego CKO za organizację „kontrrewolucyjną”. Podobnie traktowali aktywność L. w ramach Rady Polskiej Zjednoczenia Międzypartyjnego. L. dostrzegał niebezpieczeństwo jakie bolszewicy stanowili dla sprawy polskiej i przeciwstawiał się im. Stało się to przyczyną jego tragicznej śmierci i śmierci jego brata Józefa.
W zbiorach rodzinnych przechowywana jest notatka brata L., Kazimierza (księdza i posła na Sejm RP) z 1924. Według niej, L. miał przejąć i ujawnić wykradziony z archiwów rządowych dokument, zawierający tajną umowę bolszewików z Niemcami, aby przed pokojem brzeskim porozumieć się na szkodę Polski. Obaj bracia zostali w IV 1918 aresztowani, przewieziono ich do więzienia na Butyrkach, a 5 IX 1918 rozstrzelano za „działalność kontrrewolucyjną”. Pochowano ich w zbiorowej, nieoznaczonej mogile.
PSB (J. Kubiatowski); SBTP (B. Chwaściński).
J. Gryżewski: Ś.p. Maryan Lutosławski, inż., „Przegląd Techniczny” 1918, nr 33–36, s. 193–195; Prace Zjazdu Techników Polaków w Moskwie 23–28 IX, 6–11 X 1917 r., cz. 1, Moskwa 1918; S. Wysocki: Ś. p. Maryan Lutosławski, jako elektrotechnik, ,,Przegląd Techniczny” 1918, nr 33–38, s. 208; L. Grosfeld: Polskie reakcyjne formacje wojskowe w Rosji 1917–1919, Warszawa 1956; J. Nechay: Początki żelbetu w Polsce, „Studia i Materiały z Dziejów Nauki Polskiej” t. 4, 1956, s. 283–308; S. Kozicki: Historia Ligi Narodowej: (okres 1887–1907), Londyn 1964; J. Piłatowicz: Początki elektryczności w Warszawie (do 1906 r.), „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” 1976, nr 2; tenże: Stowarzyszenie Techników Polskich w Warszawie 1898–1939, cz. 1, 1898–1918, Warszawa 1993;. M. Gajewski: Urządzenia komunalne Warszawy; Zarys historyczny, Warszawa 1979; Lutosławscy w kulturze polskiej, red. B. Klukowski, Drozdowo 1998; L. Gazda, S. Karaś: Inżynier Marian Lutosławski i jego mosty w Lublinie, „Drogownictwo” 2004, nr 2, s. 58–65; R. Malewski: Marian Lutosławski (1871–1918), w: Polacy zasłużeni dla elektryki, red. J. Hickiewicz, Warszawa–Gliwice–Opole 2009, s. 101–102.
Jerzy Hickiewicz, Piotr Rataj