Nowak Jan
NOWAK Jan (15 X 1880, Hołyń k. Kałusza, Podole – 13 II 1940, Kraków), geolog i paleontolog. Syn Wojciecha Kokiałko (właśc. Nowak), dróżnika kolejowego, i Anny Makota.
Po szkole średniej w Stanisławowie (1893–1901) podjął studia geologiczne na uniwersytecie we Lwowie, gdzie słuchał wykładów E. Dunikowkiego (mineralogia), J. Siemiradzkiego (paleontologia) i R. Zubera (geologia). Ukończył je w 1906.
Rok później obronił doktorat na podstawie rozprawy Kopalna flora senońska z Potylicza, po czym był asystentem u profesora Dunikowskiego (1907–13). W 1910 uczestniczył w wyprawie poszukiwawczej (szukano złota) w górach Sichote-Aliń na rosyjskim Dalekim Wschodzie. W 1912 na uniwersytecie we Lwowie uzyskał veniam legendi z geologii i paleontologii. Jako stypendysta AU w Krakowie w 1912–13 uzupełniał wiedzę w uczelniach Austrii, Francji, Niemiec, Wielkiej Brytanii i Szwajcarii. Zasadniczym źródłem utrzymania N. w 1906–18 była praca w bibliotece uniwersyteckiej we Lwowie.
Powołany do wojska w 1914, został ciężko ranny pod Gorlicami. W czasie rekonwalescencji był w kontakcie z przebywającym w Wiedniu profesorem E. Romerem i sporządził mapy geologiczne do opracowywanego przez niego atlasu geograficznego ziem polskich. Skierowany do komend nadzorujących zakłady przemysłowe, przebywał w Nadwórnej i Krośnie (tam po odzyskaniu niepodległości był komendantem geologiczno-naftowym WP). Nie tracąc kontaktu z macierzystą uczelnią, w 1919–20 był geologiem w Państwowym Inst. Geologicznym (PIG) odpowiedzialnym za sprawy ropy naftowej. Wskutek kontrowersji na tle ulokowania tej placówki (opowiadał się za Krakowem) zorganizował wydział geologiczny Państwowego Urzędu Naftowego (do 1923). Po nieoczekiwanej śmierci prof. J. Grzybowskiego, w 1atach 1922–29 kierował Katedrą Paleontologii UJ w Krakowie, a po śmierci profesora W. Szajnochy Gabinetem Geologicznym tej uczelni. Aresztowany wraz z innymi nauczycielami akademickimi w Collegium Maius 6 XI 1939, trafił przez więzienie we Wrocławiu do obozu w Sachsenhausen. Po interwencji środowisk intelektualnych Europy w II 1940 został zwolniony i niebawem po powrocie do Krakowa wycieńczony zmarł.
W pierwszym, lwowskim okresie twórczości N. zajmował się głównie badaniem flory i fauny kopalnej. Poza wspomnianą pracą o florze senońskiej ogłosił m.in. z paleozoologii Badania w zakresie głowonogów górnej kredy w Polsce (1908–13), O dwudzielnych zatokach amonitów górnokredowych i ich znaczeniu dla systematyki (1915), Znamiona ogólne przemian u ostatnich amonitów (1916). Rozprawy o amonitach ujmowały schyłkowy okres ewolucji tej wymarłej w kredzie grupy zwierzęcej.
Stosunkowo wcześnie N. zainteresował się tektoniką alpidów w powiązaniu z występującymi w nich kopalinami. Znalazło to wyraz m.in. w rozprawach: Über den Bau der Kalkalpen in Salzburg und im Salzkammergut (1911), Jednostki tektoniczne polskich Karpat Wschodnich (1914), Tektonische und topographischer Gliederung der Ostkarpaten (1916, razem z S. Pawłowskim), Nafta Karpat Polskich w świetle geologii regionalnej (1922), Geologia Krynicy (1925). Do tych prac wykorzystał materiały z licznych wierceń w obszarach wydobywania ropy naftowej i wód mineralnych. Dzięki temu opowiadając się za płaszczowinową budową Karpat Polskich, uchwycił znaczne zróżnicowanie stylu tektoniki w ich odmiennych częściach (wyraźne płaszczowiny na zachodzie, skiby i fałdy na wschodzie).
Najbardziej znaczącą rozprawą N. było studium Zarys tektoniki Polski wydane w 1927 z okazji Zjazdu Słowiańskich Geografów i Etnografów w Polsce. Kluczową rolę w budowie tego obszaru przypisywał Karpatom, których fałdowania w górnej kredzie i trzeciorzędzie miały także wpływ na uformowanie się polskiego średniogórza. Poglądów swych na ten temat bronił w wystąpieniach polemicznych, zwłaszcza z W. Teisseyrem, drukując je również w Niemczech.
Szkołę geologiczną N. tworzyli m.in. B. Halicki, M. Klimaszewski, M. Książkiewicz, S. Sokołowski, B. Świderski i J. Zernt oraz K. Guzik. Dla ostatniego utworzył na UJ pracownię usługową badań gruntów i w 1938 wysłał go na studia geologiczno-inżynierskie do Freibergu w Saksonii.
N. walnie przyczynił się do powołania międzynarodowych asocjacji badań czwartorzędu (Dania, 1929), geologicznej asocjacji karpackiej (pierwszy zjazd w Polsce w 1925). Od powstania w 1922 Polskiego Tow. Geologicznego był jego członkiem i prezesem (od 1926) oraz redaktorem „Rocznika PTG”.
Był ekspertem od spraw naftowych wielu rządów (polskiego, niemieckiego, rumuńskiego, włoskiego) oraz ekspertem ds. uzdrowisk w Polsce. Od 1924 był członkien PAU, ponadto należał do towarzystw specjalistycznych m.in. w Czechosłowacji i Niemczech. Technische Hochschule we Wrocławiu przyznała mu doktorat honoris causa (1935).
PSB (K. Maślankiewicz), SPPT (Z.J. Wójcik); Fleszarowa, Łoza; Śródka.
S. Czarniecki: Zarys historii geologii na Uniwersytecie Jagiellońskim, Kraków 1964; K. Maślankiewicz: Jan Nowak, Kraków 1964.
Zbigniew Wójcik