Zejszner (Zeuschner) Ludwik
Zejszner (Zeuschner) Ludwik (1805, Warszawa – 3 I 1871, Kraków), geolog, morfolog, ludoznawca. Syn Karola, aptekarza osiadłego w XVIII w. w Warszawie.
Po ukończeniu Liceum Warszawskiego, w 1822 wstąpił na wydział filozoficzny Królewskiego Uniw. Warszawskiego. W 1824 udał się jednak do Niemiec, gdzie podjął studia chemiczne i przyrodnicze w Berlinie, a później studiował w uniwersytecie w Getyndze. Podczas tych studiów – na wycieczkach – zainteresował się geologią i mineralogią. W Getyndze w 1828 uzyskał doktorat z chemii. Zapewne niektóre przedstawione tam tezy weszły w skład ogłoszonej w Warszawie w 1829 rozprawy O powstaniu i względnym wieku formacji bazaltowej, w której opowiada się za ich genezą jako skał wylewnych, co nie było nowością, ale także za stosunkowo młodym wiekiem tych skał. Od 1830 do 1833 kierował Katedrą Mineralogii UJ w Krakowie, z której ustąpił szykanowany za postawę patriotyczną. Wzorem uczelni niemieckich wprowadził do nauczania wycieczki terenowe, głównie na obszar ze skałami powulkanicznymi okolic Krakowa oraz w Beskidy, Tatry i Pieniny. Następnie był urzędnikiem Wolnego Miasta Krakowa do spraw górnictwa. Wiele uwagi poświęcał wtedy unowocześnieniu górnictwa i hutnictwa Rzeczypospolitej Krakowskiej. Bywał często w kopalni w Wieliczce, w Tatrach, na Śląsku oraz w różnych krajach. Do 1847, początkowo w Krakowie, a później w Warszawie, kontynuował badania w Karpatach i Krakowskiem, ale także w regionie świętokrzyskim i na Niżu. Uzyskane wyniki ogłaszał głównie w „Bibliotece Warszawskiej” oraz periodykach TNK, ale także za granicą, gdzie bywał na zjazdach specjalistycznych. Łącznie w tym dziesięcioleciu ogłosił 75 publikacji, w tym także szkice ludoznawcze, m.in. Pieśni ludu Podhalan, czyli górali tatrowch Polskich (1845). Uruchomiając przy „Bibliotece Warszawskiej” w 1845 serię «Paleontologia polska», stał się propagatorem tego kierunku geologii.
W 1848–57 ponownie objął katedrę w UJ, wykładał zoologię (do 1855), mineralogię i geologię. Jak dawniej podróżował po Karpatach – także ze studentami, m.in. I. Łukasiewiczem – i uzyskane wyniki ogłaszał w dużym stopniu w prasie naukowej Austrii. Opuścił uczelnię w okresie jej germanizacji i w 1857 objął wykłady z mineralogii w warszawskiej Akad. Medyko-Chirurgicznej. Po roku odszedł z tej pracy i stał się współpracownikiem komisji rządowych od spraw oświaty i górnictwa. W tym czasie głównie sporządzał mapę geologiczną regionu świętokrzyskiego (ocalała w rękopisie). W 1869 na zlecenie jednego z banków galicyjskich przeprowadził rozpoznanie kopalin w Karpatach. Zwiedził wówczas m.in. tereny eksploatacji ropy naftowej i wycieki wód mineralnych w Krośnieńskiem (m.in. kopalnię w Bóbrce, pod zarządem Łukasiewicza). Po powrocie do Krakowa zmarł tragicznie.
Liczba znanych publikacji geologicznych Z. przekracza 200 pozycji. Dotyczą one geologii i stratygrafii (wraz z paleontologią) Krakowskiego i Karpat oraz wyżyn środkowopolskich i Niżu. Tematyką badawczą obejmował także zwiedzane obszary Austrii i Niemiec. Opracowywał również okazy nadsyłane z Rosji (zwłaszcza Syberii). Różnych zagadnień geologicznych okolic Krakowa oraz Śląska dotyczą prace: O Górze Tenczyńskiej (1829), Geognosie von Krakau (1832), Saltzkrystale zu Wieliczka (1833), Über die Syenite und Diorite in der Umgebungen von Cieszyn (1834), O formacji jura nad brzegiem Wisły, przyczynek do topografii Krakowa (1841), Krótki opis historyczny, geologiczny i górniczy Wieliczki (1843), Ogniwa formacji kredy, czyli opoki wyżyny Krakowskiej (1847), Opis geologiczny pokładu siarki w Swoszowicach (1850). Z. interesował się także temperaturą w głębi Żupy Wielickiej i Bocheńskiej, co dokumentował publikacjami.
Najwięcej publikacji poświęcił paleontologii Karpat (także po ich stronie węgierskiej), sporządzając nowoczesne przekroje pionowe ułożenia głównych kompleksów skalnych oraz mapy. Ogłoszona przez niego w 1844 Carte de la chaine du Tatra et des soulevements należy do klasyki w tym gatunku. W pracach bardziej szczegółowych opisał m.in. skały wulkaniczne Pienin, kompleks wapieni zalegających na skałach klastycznych na granitach, zaliczając go do dolnej jury – liasu (dziś trias środkowy i jura dolna). Tak określił także wapienie dolomityczne z pn. brzegu Tatr i dopiero w czasie wspólnej wycieczki w 1843 z R. Murchisonem z Anglii uznano je za trzeciorzędowe. Wśród prac ustalających szczegółowo stratygrafię karpackich serii skalnych były: Opis geognostyczny Czorsztyna i jego okolic (1833), Opis geologiczny Szczawnicy i Szlachtowej (1840), O powstaniu skał metamorficznych w okolicach Dobszyny (1842), Rzut oka na budowę geologiczną Tatrów i wzniesień do nich równoległych (1842), Nowe lub niedokładnie opisane gatunki skamieniałości Tatrowych (1846), O względnym wieku piaskowca karpatowego i ogniwach wchodzących do jego składu (1849), Opis skał plutonicznych i przeobrażanych wraz z ich pokładami metalicznymi w Tatrach i pasach przyległych (1851). Monograficzny opis wapienia liasowego w Tatrach i przyległych pasmach karpackich (1852), Über eine alte Längmoräne in Thales des Biały Dunajec bei dem Hochfenron Zakopane in die Tatra (1856), Geognistische Beschreibung des Liaskalkes in der Tatra und angrenzenden Gebirgen (1856). Wiele uwagi poświęcił ponadto pomiarom temperatury źródeł karpackich (m.in. Jaszczurówki k. Zakopanego) oraz pomiarom barometrycznym wzniesień karpackich. Granity Czerwonych Wierchów uznał za pokład wśród warstw wapieni liasu. Trafnie uznał głazy narzutowe w Dolinie Bystrej za moreny polodowcowe. Poza Karpatami zajmował się m.in. rozpoznaniem starego paleozoiku w Górach Świętokrzyskich, osadów miocenu (w tym soli) z płn. brzegu Karpat, a przede wszystkim utworami jury w zach. Polsce oraz na Kujawach (Ciechocinek).
Lubiany przez studentów, którym – jak Łukasiewiczowi – bezinteresownie doradzał w różnych latach. Znany był z postawy patriotycznej (miłośnik poezji A. Mickiewicza) oraz bezkompromisowości w sprawach naukowych. Stąd jego artykuły krytyczne o opracowaniach J.B. Puscha, W. Pola i F. Kreutza.
Członek wielu krajowych towarzystw naukowych, także zagranicznych (Austria, Francja, Niemcy, Rosja). W Polskim Tow. Geologicznym funkcjonuje nagroda im. L. Zejsznera.
SBP (S.M. Brzozowski); SBTP (Z.J. Wójcik); Fleszarowa.
S. Czarniecki: Zarys historii geologii na Uniwersytecie Jagiellońskim, Kraków 1964; tegoż: Ludwik Zejszner (1805–1871). Geolog, paleontolog, [w:] Uniwersytet Jagielloński. Złota księga Wydziału Biologii i Nauk o Ziemi. Cz. 1. Biografie uczonych, Kraków 2000; S. Czarniecki, Z. Martini: Materiały redakcyjne Atlasu Geologicznego w Galicji, KHNiT 1967, t. 12, nr 1; „Wszechświat” 1958, nr 4 (S. Czarniecki).
Zbigniew Wójcik