Zwierzchowski (Zowski) Stanisław Jan
ZWIERZCHOWSKI (od 1913 Zowski) Stanisław Jan (27 IV 1880, Śrem, Wielkopolska – 11 I 1940, Charleston, Południowa Karolina, USA), inżynier hydrotechnik, wykładowca. Syn Andrzeja i Ludwiki z Trzeciaków, ojciec Andrzeja Zowskiego.
W 1900 ukończył gimnazjum w Śremie i podjął studia na Technische Hochschule w Berlinie-Charlottenburgu. W 1905 uzyskał dyplom inżyniera mechanika i powrócił do Polski. Po krótkiej praktyce w Zakładach H. Cegielskiego w Poznaniu wyjechał do Ameryki.
Początkowo znalazł zatrudnienie w firmie Allis-Chalmers Co. w Milwaukee (Wisconsin). Od 1907 pracował jako wykładowca na University of Michigan w Ann Arbor. W 1912–22 był profesorem tej uczelni. W pracy badawczej i projektowej zajmował się turbinami wodnymi, a przede wszystkim wirnikami reakcyjnymi turbin typu Francisa. W 1909–14, w efekcie prac teoretycznych i doświadczalnych skonstruował wysokowydajne wirniki o przepływie diagonalno-osiowym, które odznaczały się wielkimi szybkobieżnościami i dobrymi cechami hydraulicznymi. Turbiny, które zbudował dla Allis-Chalmers Co., charakteryzowała wysoka wydajność rzędu kilkudziesięciu (do ok. 93) procent i to bez żadnej straty na sprawności. Dokonania Z. kazały zrewidować dominujący wówczas pogląd, że w konstrukcji szybkobieżnych turbin wodnych osiągnięto już kres możliwości.
Podczas pobytu w USA angażował się w życie tamtejszej Polonii, służąc jej swoim doświadczeniem zawodowym i naukowym. W 1915 był współzałożycielem (z inż. A. Gwiazdowskim) Inst. Rzemieślniczego przy Polskim Kolegium Związkowym (Polish Alliance College) w Cambridge Springs (Pensylwania). Przez kilka lat był prezesem Rady Szkolnej tego Kolegium. W 1916–17 wchodził w skład komisji ankietowej przygotowującej materiały na przyszłą konferencję pokojową. Po zakończeniu działań wojennych towarzyszył amerykańskiemu prezydentowi, T. Wilsonowi, na konferencji pokojowej w Paryżu jako ekspert ds. polskich.
W połowie 1922 wrócił do kraju z całą rodziną, zachował jednak obywatelstwo amerykańskie. 1 X 1922 został mianowany profesorem zwyczajnym i objął stanowisko kierownika nowo utworzonej Katedry Silników Wodnych i Pomp na wydziale mechanicznym PW, którą kierował aż do wybuchu wojny II wojny światowej. Oprócz obowiązków dydaktycznych i organizacyjnych (przez kilka lat był dziekanem wydziału), kontynuował badania nad turbinami wodnymi. Tym razem pracował nad turbinami śmigłowymi o samonastawialnych łopatkach wirnika, których produkcję planowano uruchomić w kraju.
W 1922–39 wchodził w skład Rady Stow. Mechaników Polskich z Ameryki. Od 1923 był członkiem czynnym ANT w Warszawie, a od 1930 członkiem zwyczajnym TNW. Przyjazd do Polski nie przerwał jego kontaktów z Polonią amerykańską. W 1923–28 był redaktorem najstarszego pisma polonijnego wychodzącego w Ameryce – „Kuriera Polskiego”.
Z. był autorem wielu publikacji, m.in.: The American High Speed Runners for Water Turbines (1907), A Rational Method of Determining the Principle Dimensions of Water Turbin Runners (1910), The Type Characteristic of Impuls Wheels and Its Use In Design (1913), Introductions to the Theory of Water Turbines (1916), O wyborze najodpowiedniejszego typu turbin wodnych dla zakładów o spadkach zachodzących w Wileńszczyźnie (1936).
Wybuch wojny zastał Z. w Warszawie. 9 IX 1939, podczas kilkugodzinnego zawieszenia broni ogłoszonego, aby dać czas na ewakuację z miasta zagranicznych placówek dyplomatycznych, udało mu się wydostać z oblężonej stolicy. Skorzystał ze swojego amerykańskiego paszportu i z pomocy amerykańskiego oddziału Czerwonego Krzyża. Razem z nim Warszawę opuściła jego żona, syn Tadeusz Zowski, córka i jej mąż (również obywatel USA).
Rodzina Zwierzchowskich dotarła do Ameryki pod koniec IX 1939. Z. zmarł na atak serca.
BUP, cz. 4; SBTP (W. Jędral); Śródka.
Sylwetki profesorów Politechniki Warszawskiej. Stanisław Zwierzchowski (w USA: Zowski), (1880–1940), Warszawa 1988 (J. Kubiatowski).
Sławomir Łotysz