Giganci Nauki

https://gigancinauki.pl/gn/biogramy/83797,Zieleniewski-Edmund-Jan-Kanty.html
29.03.2024, 06:08

Zieleniewski Edmund Jan Kanty

ZIELENIEWSKI  Edmund Jan Kanty (1855, Kraków – 22 VI 1919, tamże), inżynier mechanik, wynalazca. Syn Ludwika.

Po ukończeniu gimnazjum klasycznego podjął naukę w szkole przemysłowej w Krakowie. Następnie uczył się szkołach politechnicznych w Chemitz i w Wiedniu, których nie ukończył. Odbył praktyki zawodowe w fabryce ojca oraz zakładach E. Frölicha w Rzeszowie, gdzie wyzwolił się jako czeladnik stolarski i ślusarski. Praktykę inżynierską zrealizował w biurze firmy Österreichische Alpine Montangesellschaft w Andritz k. Grazu w Austrii. Dyplom inżyniera cywilnego otrzymał na podstawie przedstawionych prac w 1895.

Po śmierci ojca (1885) objął techniczne kierownictwo fabryki, jako jej współdyrektor wraz ze starszym bratem Leonem, który zajął się sprawami administracyjno-handlowymi.

Po pożarze fabryki w 1886 bracia przenieśli produkcję na ulicę Krowoderską w Krakowie, gdzie rozpoczęli jej odbudowę. Wspólnie uczynili ze skromnej fabryki największe w Galicji przedsiębiorstwo przemysłu maszynowego. Produkcję zakładów stopniowo przestawiano na silniki parowe, przemysłowe kotły i pompy, kopalniane maszyny wyciągowe, stalowe konstrukcje mostowe i budowlane, wyposażenie techniczne dla przemysłu oraz maszyny budowlane i urządzenia związane z transportem lądowym i rzecznym. Z. intensywnie zmodernizował park maszynowy zakładów. Skonstruował wielokrotną wiertarnię elementów metalowych, dwie wiertarnie nożycowe, urządzenie mechaniczne do skuwania blach, maszynę do ich gięcia, nitownicę pneumatyczną o nacisku 75 t oraz dłuta pneumatyczne (do 3 tys. uderzeń na min.) do obcinania blach i uszczelniania szwów kotłowych. Dysponowano także nowoczesnymi obrabiarkami do metali.

Z. opracował wspólnie z personelem technicznym fabryki, który starannie dobierał, wiele oryginalnych systemów i rozwiązań oraz udoskonaleń, na które uzyskiwał patenty i stosował w konstrukcji produkowanych wyciągów maszynowych, kotłów i silników parowych oraz kompresorów. Stale pracował nad doskonaleniem silników, zwłaszcza w zakresie kompresji pary. Początkowo fabryka nosiła nazwę: L. Zieleniewski Fabryka Machin i Narzędzi Rolniczych. Odlewarnia Żelaza i Metalów, a potem: Fabryka Wyrobów Żelaznych Edmunda i Ludwika Zieleniewskich.

Po spłacie w 1891 pożyczki zaciągniętej przez ojca u hr. A. Potockiego, przekształcono w 1906 firmę w spółkę akcyjną z kapitałem zakładowym w wysokości 1,5 mln koron, który w 1911 podniesiono do 2 mln koron, przy czym 2/3 należało do Zieleniewskich a 1/3 do dwóch banków austriackich i czeskiej fabryki „Škoda”. Prezesem Rady Zawiadowczej spółki C. K. U przywilejowana Fabryka Maszyn L. Zieleniewski Tow. Akcyjne został Leon, a Z. objął stanowisko dyrektora naczelnego. Wybudowano nowe budynki fabryczne na Grzegórzkach i uruchomiono je częściowo w 1908. Rosło również zatrudnienie, które osiągnęło ponad 1100 pracowników w 1914. Wybuch I wojny światowej uniemożliwił całkowite zakończenie prac.

W 1913 spółka przejęła fabrykę maszyn gorzelnianych A. Lubomirskiego we Lwowie oraz Pierwsze Galicyjskie Tow. Akcyjne dla Budowy Wagonów i Maszyn w Sanoku. Powstała wówczas nowa firma: Fabryka Maszyn i Wagonów L. Zieleniewski w Krakowie, Lwowie i Sanoku Tow. Akcyjne. W okresie XI 1914 – III 1918 fabryką w Krakowie zarządzały władze wojskowe, organizując w niej warsztaty dla artylerii i transportu samochodowego. Oddział w Sanoku udało się uruchomić w XI 1915. Natomiast oddział we Lwowie został całkowicie zniszczony. Szacowano, że zniszczenia wojenne objęły ponad połowę majątku spółki.

Fabryki Z. produkowały i naprawiały maszyny rolnicze do końca XIX w. Istotną rolę odgrywały (ok. 50% produkcji rocznej) dostawy dla kolei, stacji wodociągowych, konstrukcji mostowych. W czasie kierowania spółką przez Z. wyprodukowano 685 silników o łącznej mocy prawie 40 tys. kW, co stanowiło prawie 40% mocy wszystkich silników ówcześnie zainstalowanych w Galicji. Do największych należały maszyny parowe zainstalowane w kopalniach węgla kamiennego w Sierszy i w Dąbrowie Górniczej, a także w elektrowniach w Wieliczce i Krakowie. Wytworzono również 650 kotłów parowych o łącznej powierzchni grzejnej ponad 28 tys. m2. Z. był autorem wielu wykorzystanych w nich patentów i udoskonaleń, np.: samoczynnych przyrządów bezpieczeństwa dla wyciągów maszynowych, skraplacza do kotłów parowych, kół szprychowych do kotłów parowych, stawideł trybowych dla maszyn gorzelniczych, regulatora kulkowego do maszyn wiertniczych. Z inicjatywy Z. podjęto budowę łodzi i statków parowych. W 1911 zbudowano pogłębiarki łyżkowe i chwytaczowe na Dniestr i Wisłę, a w 1912 wykonano cztery parostatki, które pływały po Wiśle i Sanie.

Do wybitnych dzieł konstrukcyjnych fabryki należy zaliczyć halę dworca kolejowego we Lwowie, o ciężarze konstrukcji 1200 t, wykonaną w 1905 wspólnie z Pierwszym Galicyjskim Tow. Akcyjnym dla Budowy Wagonów i Maszyn w Sanoku i Hutą Witkowice w Ostrawie Morawskiej. Innymi dużymi konstrukcjami stalowymi były: gazometr w Krakowie, most pod Haliczem i most (tzw. III)w Krakowie, zbiorniki gazu (10 tys. m3) we Lwowie i w Krakowie. Na kilka lat przed I wojną światową Z. zaproponował do produkcji dwusuwowy silnik własnej konstrukcji „Elzeta”.

Urządzenia i maszyny produkowane w fabryce Z. otrzymywały medale i wyróżnienia na różnych wystawach i przeglądach. W 1894 na Wystawie Krajowej we Lwowie nagrodzono wielkim medalem złotym jej urządzenia wodociągowe i maszyny parowe.

Z. był członkiem Krakowskiego Tow. Technicznego (1886) oraz Tow. Politechnicznego we Lwowie (1896), w których wygłaszał odczyty o przemyśle maszynowym. Opublikował na łamach „Czasopisma Technicznego” artykuł Lwowskie oferty wodociągowe (1899). W 1899 wszedł w skład Komitetu Organizacyjnego III Zjazdu Techników Polskich w Krakowie. Na I Zjeździe Przemysłowców Polskich w Krakowie (1901) wygłosił referat O przemyśle maszynowym w Galicji. W 1902 został członkiem Krajowej Komisji Przemysłowej, a w 1903 Izby Przemysłowo-Handlowej w Krakowie, która go w 1904 delegowała do Państwowej Rady Przemysłowej w Wiedniu. Z. należał także do Krajowej Rady Szkolnej i komisji egzaminacyjnej dla drugiego egzaminu państwowego w Szkole Politechnicznej we Lwowie. Przewodniczył też Wydziałowi Szkolnemu Szkoły Kowalskiej w Sułkowicach. W 1904 był przewodniczącym komitetu wystawy metalowej w Krakowie. Uczestniczył w zakładaniu Centralnego Związku Fabryk Galicyjskich.

Dwukrotnie wybrany na posła (1907 i 1911) był przedstawicielem demokratów w Radzie Państwa w Wiedniu. Popierał utworzenie Legionów Polskich i brał udział w pracach Naczelnego Komitetu Narodowego. W 1914 zgłosił się na ochotnika do wojska i otrzymał przydział do cenzury w Opawie. W 1915 został zwolniony ze względu na wiek i pogorszenie stanu zdrowia. 4 XI 1918 został wybrany na kierownika Wydziału Przemysłu Rękodzieła i Handlu Polskiej Komisji Likwidacyjnej, ale IV 1919 zrezygnował z tej pracy ze względu na stan zdrowia. Za zasługi dla rozwoju przemysłu w Galicji był odznaczony Krzyżem Komandorskim Orderu Franciszka Józefa (1913).

Miał synów: Edmunda Pawła, który był dyrektorem fabryki L. Zieleniewski S.A. we Lwowie, a później zakładów w Sosnowcu i w Dąbrowie Górniczej oraz Jana, który był dyrektorem zakładu W. Fitzner w Siemianowicach (późniejszy zakład spółki L. Zieleniewski Fitzner-Gamper S.A.).

SBTP (J. Piłatowicz); SPPT (J. Bartyś).

J. Bartyś: Początki mechanizacji rolnictwa polskiego, Wrocław–Warszawa, 1966, s. 125–127, 167, 170, 191, 228–230, 252–254, 258, 261–263, 284, 288–289, 348–350, 355; J. Duda: Z dziejów najsłynniejszej krakowskiej fabryki Ludwika Zieleniewskiego, „Zeszyty Naukowo-Techniczne Oddziału Stowarzyszenia Inżynierów i Techników Komunikacji w Krakowie”, Studia–Materiały–Informacje, 1993, z. 26; W. Saryusz-Zalewski: Dzieje przemysłu w byłej Galicji 1804–1929, Kraków, 1930, s. 64–65, 68, 113–125, 158–170; Sprawozdanie z pięćdziesięcioletniej działalności Krakowskiego Towarzystwa Technicznego 1877–1927, Kraków 1927, s. 106; Z. Wolfram: „L. Zieleniewski” – To brzmi dumnie! 1804–2004, Kraków 2004.

Andrzej J. Wójcik

Opcje strony