Xiężopolski Antoni
XIĘŻOPOLSKI Antoni (6 IX 1861, Wieliszewo, pow. warszawski – 21 V 1951, Warszawa), konstruktor taboru kolejowego, zwłaszcza parowozów. Syn Andrzeja, dzierżawcy miejscowego majątku, i Marii z Majeranowskich.
Ukończył gimnazjum realne w Łowiczu (1882) oraz Inst. Technologiczny w Petersburgu z dyplomem inżyniera technologa (1887). Początkowo pracował na rozmaitych stanowiskach w służbie mechanicznej Kolei Mikołajewskiej (Petersburg–Moskwa), m.in. rozbudowując warsztaty kolejowe i projektując, we współpracy z fabryką lokomotyw w Kołomnie, dwa typy parowozów dla tej kolei. Następnie pracował w rosyjskim Ministerstwie Komunikacji; w ramach związanych z tym obowiązków zaprojektował w USA parowóz dla Kolei Wschodniochińskiej w Mandżurii, a następnie dokonał odbioru dużej serii parowozów wyprodukowanych wg tego projektu w zakładach The Baldwin Locomotive Works w Filadelfii.
W 1900–08 był dyrektorem wytwórni wagonów „Dwigatiel” w Rewlu (ob. Tallin), a następnie do 1917 dyrektorem zakładów „Feniks” w Rydze, które przebudował, uruchamiając produkcję wagonów kolejowych i maszyn rolniczych; współpracował też jako doradca w zakresie budowy parowozów z fabryką w Charkowie. W tym czasie był również członkiem Komisji Taboru Kolejowego i Warsztatów Ministerstwa Komunikacji, prowadził też zajęcia dydaktyczne w zakresie projektowania parowozów w Katedrze Lokomotyw petersburskiego Inst. Technologicznego.
Po powrocie do kraju w 1922 został mianowany profesorem zwyczajnym i powołany na Katedrę Budowy Lokomotyw wydziału mechanicznego PW. Z jego inicjatywy wyodrębniono na tym wydziale sekcję komunikacyjną, szkolącą fachowców dla kolei i powstającego właśnie polskiego przemysłu taboru kolejowego.
Od 1924 współpracował z Ministerstwem Kolei Żelaznych jako członek Rady Technicznej i doradca Departamentu Mechanicznego i Zasobów, a także z przemysłem parowozowym. Przy jego udziale powstawały prawie wszystkie zbudowane wówczas dla PKP parowozy; kierował projektowaniem parowozów serii OKz32, Ty37, Pt31, wytwarzanych przez „Pierwszą Fabrykę Lokomotyw w Polsce” w Chrzanowie. Był też pionierem budowy wagonów motorowych. W 1936 przeszedł na emeryturę. Mimo podeszłego wieku uczestniczył w reaktywowaniu studiów politechnicznych i – jako doradca Ministerstwa Komunikacji – odbudowie kolei po II wojnie światowej. Był autorem podręcznika akademickiego Parowozy, obejmującego wykłady prowadzone w latach 1930–36.
150. rocznicę urodzin X. (2011) upamiętniono dwiema wystawami, prezentującymi jego sylwetkę i dorobek, zorganizowanymi przez Muzeum PW i Muzeum Techniki i Przemysłu NOT w Warszawie.
SBTP (J. Piłatowicz).
Księga pamiątkowa inżynierów technologów Polaków wychowańców Instytutu Technologicznego w Petersburgu, Warszawa 1933; 50 lat wydziałów mechanicznych Politechniki Warszawskiej 1915–1965, Warszawa 1968; „Przegląd Kolejowy” 1951, nr 6; Archiwum rodzinne.
Zbigniew Tucholski