Śniadecki Jędrzej
ŚNIADECKI Jędrzej (30 XI 1768, Rydlewo k. Żnina – 11 V 1838, Wilno), chemik, biolog, filozof, lekarz. Syn Andrzeja, posiadacza ziemskiego, piwowara i burmistrza Żnina, i Franciszki z Giszczyńskich, brat Jana, ojciec Ludwiki, żony Sadyka Paszy (M. Czajkowskiego) i Zofii, żony historyka i publicysty M. Balińskiego.
Ś. początkowo uczył się w szkole klasztornej w Trzemesznie, a po przejściu pod opiekę brata Jana, w 1781–87 uczęszczał w Krakowie do Kolegium Nowodworskiego. Ukończył je z wyróżnieniem, otrzymując z rąk króla Stanisława Augusta złoty medal z napisem Diligentiae (‘za pilność’). Przypuszczalnie, będąc jeszcze uczniem tej szkoły, w roku akademickim 1786/1787 podjął studia w Szkole Głównej Koronnej. Początkowo uczęszczał na wykłady z matematyki i fizyki, później zainteresował się medycyną, którą ukończył 24 VI 1791. Studiował również chemię pod kierunkiem J. Jaśkiewicza i F. Scheidta.
Prawdopodobnie pod opieką Jaśkiewicza wykonał w 1789 Plan błonia do Strzyżowic należącego, w którym węgiel podziemny znajduje się z oznaczeniem miejsc znaczniejszych jemu przyległych, dokumentujący poszukiwawcze prace górnicze wykonane dla Komisji Skarbowej Koronnej.
Za namową brata, w celu uzupełnienia wiedzy lekarskiej i chemicznej, udał się w 1791 na studia do Pawii k. Mediolanu. Po przedłożeniu dyplomu doktora filozofii krakowskiego uniwersytetu i po prawdopodobnie dwóch latach studiów u A. Volty, L. Spallanzaniego i J.P. Franka, uzyskał 2 III 1793 doktorat z filozofii i medycyny. Następnie odbył kolejną podróż naukową. Początkowo zamierzał wyjechać do Paryża, ale ze względu na rewolucję francuską udał się do Szkocji przez Genuę, Bazyleę, Frankfurt, Moguncję, Brukselę i Londyn. Od jesieni 1793 do wiosny 1795 przebywał w Edynburgu. Tam studiował medycynę, chemię i fizykę. Pracował również w laboratorium Josepha Blacka. Następnie przez prawie rok Ś. przebywał na wydziale lekarskim Uniw. Wiedeńskiego.
Prawdopodobnie miał objąć stanowisko nadwornego lekarza królewskiego, ale do tego nie doszło. Przyjechał do kraju dopiero w II 1796. Zatrzymał się w Krakowie, Żywcu i Lwowie, po czym na Wołyniu podjął pracę, jako lekarz domowy ziemiańskiej rodziny w Kustyniu.
Dzięki staraniom brata Ś. objął 8 IX 1797 stanowisko profesora chemii i farmacji na wydziale lekarskim w Szkole Głównej Wielkiego Księstwa Litewskiego w Wilnie (przekształconej w 1803 w Uniw. Wileński). Wykładał też okresowo farmację. Zajmował się organizacją zakładu, napisał podręcznik chemii, założył aptekę akademicką i wzbogacił księgozbiór biblioteki.
Ś. jest autorem ponad 30 prac naukowych. Do jego fundamentalnych osiągnięć należy opracowanie zrębów polskiej terminologii chemicznej oraz napisanie pierwszego polskiego podręcznika chemii Początki chemii stosownie do teraźniejszego tej umiejętności stanu dla pożytku uczniów i słuchaczów ułożone na wzór lekcji akademickich służyć mające (1800, reedycje 1807 i 1816).
Terminologia chemiczna Ś. znacznie odbiegała od ogólnie przyjętej na świecie. Do dzisiaj jest obecna w nietypowych polskich nazwach pierwiastków (wodór, węgiel, krzem, siarka, tlen), które w innych językach pochodzą bezpośrednio od ich nazw łacińskich. W 1808 Ś. odkrył pierwiastek, nazwany przez niego westem, a opisany w pracy Rozprawa o nowym metalu w surowej platynie odkrytym. Odkrycie to nie zostało jednak oficjalnie potwierdzone przez innych uczonych. Do dziś trwa naukowa dyskusja czy był to ruten (odkryty ostatecznie w 1844), czy raczej chlorek irydu lub pallad (odkryty w 1803). W 1815–22 opublikował rozprawę O żelazie meteorycznym rzeczyckim, która była poświęcona analizie chemicznej meteorytu, jaki spadł w 1810. Najwybitniejszym dziełem Ś. jest monografia Teoria jestestw organicznych (t. 1 – 1804, t. 2 – 1811), w której na podstawie własnych badań doświadczalnych i analizy literatury naukowej przedstawił konkluzje będące fundamentem biochemii oraz ekologii. Jako pierwszy wskazał na proces przemiany materii w organizmach żywych oraz jej wymianę między organizmem a środowiskiem przyrodniczym. Pokazał, na przykładzie wody, istnienie w przyrodzie obiegu substancji chemicznych, czyli tzw. cykli biologiczno-geologiczno-chemicznych. Dzieło to było drukowane wiele razy, przełożone na język niemiecki (1810, 1821) i francuski (1823).
Jako profesor Ś. zasłynął prowadzeniem wykładów w języku polskim, w sposób przystępny, prosty, dzięki czemu cieszyły się one niezmierną popularnością. Uczęszczali na nie również studenci innych kierunków, w tym m.in. A. Mickiewicz i T. Zan, ale także profesorowie uniwersytetu, farmaceuci, lekarze, a nawet zainteresowana publiczność spoza uczelni. Rocznie na kurs chemii uczęszczało ok. 220 studentów. Wykłady trwały przez dwa lata, ponadto studenci odbywali ćwiczenia laboratoryjne w pracowni wyposażonej w nowoczesny sprzęt. Ś. wykształcił wielu wybitnych specjalistów, m.in. M. Oczapowskiego, Józefa Mianowskiego, I. Domeykę.
Ś. zasłynął również jako świetny lekarz. Rozległa praktyka lekarska i związane z tym dochody pozwoliły mu na kupno posiadłości ziemskich: Bołtup, Równopol, Wielobutów. Okres wojen napoleońskich znacznie uszczuplił majątek Ś. z powodu przemarszu wojsk przez jego posiadłości, kontrybucję i szykany będące odwetem władz rosyjskich za rzekome sprzyjanie Francuzom.
W 1822 Ś. odszedł na emeryturę. Następcą na stanowisku kierownika Katedry Chemii został jego wychowanek I. Fonberg. Ś. nadal prowadził działalność lekarską, a w 1822 jako pierwszy opisał metodę leczenia krzywicy za pomocą zwiększonej ekspozycji na światło słoneczne, co było wówczas pionierskim osiągnięciem.
Powrócił jednak na uczelnię i w II 1827 objął stanowisko profesora i kierownika kliniki medycznej Uniw. Wileńskiego (od 1832 Akad. Medyko-Chirurgicznej), które piastował do końca życia. Jego wykłady medycyny cieszyły się także zasłużoną sławą. Wyrazem szacunku i przywiązania była serdeczna owacja studentów, z wygłoszeniem wiersza specjalnie ułożonego na jego cześć, oraz ofiarowanie popiersia w dniu jego imienin. W 1837 został powołany przez Akad. Medyko-Chirurgiczną w Petersburgu na członka honorowego.
Ś. brał udział w założeniu wileńskiego Tow. Lekarskiego i był jego pierwszym przewodniczącym (1806). Był wybierany na tę funkcję osiem razy, ostatni raz w 1836. Współredagował (m.in. z S.B. Jundziłłem) miesięcznik naukowo-literacki „Dziennik Wileński” (1805–06 i 1815–39) powstały z inicjatywy Tadeusza Czackiego. Zajmował się popularyzacją nauki oraz przedstawiał artykuły na tematy lekarskie, np. nowatorskie opracowanie O fizycznym wychowaniu dzieci (1805), wydane jako samodzielna rozprawa dopiero w 1840. A w tygodniku „Wiadomości Brukowe” (1816–22), oddawał się publicystyce satyryczno-polemicznej. Od 1817 czasopismu patronowało Tow. Szubrawców, którego został aktywnym członkiem, a następnie przewodniczącym.
W pogrzebie Ś. wzięło udział ponad 20 tys. ludzi. Za miastem studenci usypali kopiec z krzyżem, zw. Jędrzejówką. Ś. został pochowany na cmentarzu we wsi Horodniki k. Bołtupia, obok zmarłej wcześniej żony.
Od 1965 Polskie Tow. Chemiczne przyznaje corocznie Medal im. Jędrzeja Śniadeckiego. Od 2010 działa w Poznaniu Stow. im. Jędrzeja Śniadeckiego, Karola Olszewskiego i Zygmunta Wróblewskiego, które także nadaje medal za wybitne osiągnięcia związane głównie z zastosowaniem tlenu i jego związków na polu nauki, medycyny, przemysłu i sportu.
SPPT (A.G. Szperl).
M. Baliński: Życie Jędrzeja Śniadeckiego, Leszno i Gniezno 1840; S. Brzozowski: Jędrzej Śniadecki. Jego życie i dzieła, Warszawa 1903; L. Chrzęściewski: Jędrzej Śniadecki: życie i dzieło, Kraków 1978; B. Górnicki: Jędrzej Śniadecki – żywot i dzieła, Warszawa 1938; tegoż: Jędrzej Śniadecki, jako pediatra, Kraków 1950; J. Harabaszewski: Jędrzej Śniadecki: nauczyciel chemii i pisarz rzeczy chemicznych, Warszawa 1938; J. Jelinek: Jędrzej Śniadecki 1768–1838, Żnin 2008; G.B. Kauffman, J.L. Marshall, V.R. Marshall: Karl Karlovich Klaus (1796-1864) and the Discovery of Ruthenium, „The Chemical Educator” 2014 Vol. 19; R. Mierzecki: West omyłką Jędrzeja Śniadeckiego, „Analecta. Studia i Materiały z Dziejów Nauki” 2013, nr 1-2; Rzecz o Jędrzeju Śniadeckim, red. I. Stasiewiczowa, Warszawa 1970; R.E. Sioda: „Odkrycie” vestium/rutenu, „Analecta. Studia i Materiały z Dziejów Nauki” 2012, nr 1-2; H. Siwek: Śniadecki Jędrzej, [w:] J. Chodera, F. Kiryk: Słownik biograficzny historii Polski, t. 1 A–K, Wrocław–Warszawa–Kraków 2005; B. Skarżyński: O Jędrzeju Śniadeckim, Warszawa 1955; L. Szyfman: Jędrzej Śniadecki, przyrodnik-filozof, Warszawa 1960; A. Wrzosek: Jędrzej Śniadecki. Życiorys i rozbiór pism, Kraków 1910; W. Zacharewicz: Jędrzej Śniadecki: His Life and Scientific Work, Warszawa 1975.
Andrzej J. Wójcik