Giganci Nauki

https://gigancinauki.pl/gn/biogramy/84053,Sylvius-Aleksy.html
29.03.2024, 09:07

Sylvius Aleksy

SYLVIUS Aleksy (1 VII 1593 – po 1651), astronom, konstruktor, matematyk. Studiował w kolegium jezuickim w Kaliszu i za sprawą wykładającego tam belgijskiego jezuity K. Malaperta poświęcił się astronomii.

Od 1613 lub 1614 współpracował z Malapertem i Sz. Peroviusem przy teleskopowych obserwacjach plam słonecznych (uważanych jednak przez Belga za planety okrążające Słońce). Był to pierwszy na ziemiach polskich program badawczy, przeprowadzony przy użyciu nowego instrumentu, wprowadzonego do astronomii w 1609 przez Galileusza. Prace te, zakończone w 1617, przyniosły nie tylko interesujący ciąg obserwacji plam, lecz także nowatorskie rozwiązania montażu teleskopu. Do tych ostatnich w istotny sposób przyczynił się S., jak wynika to z relacji Malaperta w jego książce Austriaca sidera heliocyclia... (Douai, 1633). Przy opisie prototypu montażu paralaktycznego Belg przyznał: „ad quam, ut et ad alia multa huius operis instrumenta plurimum me iuvit Alexij Sylvij Poloni, Auditoris olim mei, industria”. Jednakże w literaturze wynalezienie montażu paralaktycznego przypisuje się niekiedy Ch. Scheinerowi. W każdym razie ten sposób umieszczania lunety na statywie upowszechnił się dopiero za sprawą J. Cassiniego, który opracował go ponownie w 1721. Drugim ważnym rozwiązaniem, zastosowanym z udziałem S. w Kaliszu, było swobodne zawieszenie teleskopu na maszcie z przeciwwagą – bardzo popularne wśród astronomów XVII w.

W 1617 lub 1618 S. przeniósł się z Malapertem na jezuicką uczelnię w Douai. Tam w 1618–27 brał udział w kontynuacji programu obserwacji plam słonecznych. W 1630 S. podążył do Madrytu, gdyż Malapertowi zaproponowano katedrę matematyki w tamtejszym cesarskim kolegium jezuickim. Wprawdzie Malapert zmarł w podróży, ale S. pozostał w madryckiej uczelni co najmniej do 1634, a być może nawet do 1638. W Madrycie skonstruował planetarium z napędem wagowym, imitujące ruchy ciał niebieskich. O pracach S. nad tego rodzaju przyrządem donosił już w liście z 1630 M. Mersenne, który spotkał go jeszcze w Belgii. Do dziś trwa spór, czy madryckie planetarium („sfera Archimedesa”) przedstawiało system helio- czy geocentryczny.

W 1638 S. przebywał już w klasztorze benedyktynów w Anchin w pobliżu Douai, gdzie w 1642 miał zbudować planetarium demonstrujące ruchy planet zarówno w układzie helio-, jak i geocentrycznym. W tym czasie jego zainteresowania naukowe skupiały się na zagadnieniach kalendariografii oraz geometrii i zaowocowały obszernym traktatem Lunae circulares periodi seu Cycli quorum beneficio Novi-Pleni-lunia cum civiliter tum Astronomicae facili negotio et exacte reperiuntur (Leszno, 1651). Książka ta została dedykowana J.H. Rozdrażewskiemu, kasztelanowi kaliskiemu, który od opuszczenia przez S. Belgii i powrotu do kraju rodzinnego w 1648 lub 1649 był jego mecenasem; wiadomo, że od II 1650 S. przebywał w należącym do Rozdrażewskich Krotoszynie. Poza szczegółowymi propozycjami rachuby kalendarzowej, traktat S. w końcowej części zawiera krytykę dzieła Grzegorza z Saint-Vincent o kwadraturze koła, świadczącą o znajomości aktualnych nurtów matematyki europejskiej – w 1651 podobną krytykę dzieła Grzegorza z Saint-Vincent ogłosił Ch. Huygens w Cyclometriae. W swojej książce S. donosił również o dokonanych przez siebie praktycznych wynalazkach, takich jak miny wybuchowe, wentylator oraz pewien rodzaj persykopu.

PSB (J. Włodarczyk); Estreicher.

A. Birkenmajer: Alexius Sylvius Polonus (1593–ca. 1653), a Little-Known Maker of Astronomical Instruments, „Vistas in Astronomy” 1968. Vol. 9; tegoż: Osiągnięcia duchowieństwa polskiego w zakresie nauk matematycznych i przyrodniczych, [w:] Księga tysiąclecia katolicyzmu w Polsce, t. 2, Lublin 1969; V. Navarro: Tradition and Scientific Change in Early Modern Spain: The Role of the Jesuits, [w:] Jesuit Science and the Republic of Letters, red. M. Feingold, Cambridge, Massachusetts 2003; T. Przypkowski: Astronomia w Kaliszu, [w:] Osiemnaście wieków Kalisza, t. 1, Poznań 1960; tegoż: Astronomia w Polsce w pierwszej połowie XVII wieku, [w:] Historia astronomii w Polsce, t. 1, Wrocław 1975; K.M.P. Rudnicki: Jezuicki wynalazek paralaktycznego montażu teleskopu, [w:] Wkład jezuitów do nauki i kultury w Rzeczypospolitej Obojga Narodów i pod zaborami, red. I. Stasiewicz-Jasiukowa, Kraków 2004; K. Targosz: Posiedzenie naukowe Zespołu Historii Nauki Okresu Odrodzenia, KHNiT 1974, nr 2.

Jarosław Włodarczyk

Opcje strony