Heweliusz Jan
HEWELIUSZ (Hewelcke, Hövelke, Höfelcke, Hefelke, Hevelius) Jan (Johann, Hans, Johannes) (28 I 1611, Gdańsk – 28 I 1687, tamże), astronom, browarnik. Syn Abrahama i Korduli z Heckerów, zamożnych mieszczan.
Od 1618 uczył się w gdańskim Gimnazjum Akademickim, w 1622 został immatrykulowany na uniwersytecie w Królewcu, od 1627 kontynuował studia w Gdańsku. Zainteresowanie naukami ścisłymi i astronomią rozwijał pod wpływem P. Krügera; dzięki niemu rozpoczął w 1628 pomiary deklinacji magnetycznej w Gdańsku, stając się współodkrywcą jej wiekowych zmian. W 1630 udał się na studia prawnicze na uniwersytet w Lejdzie, skąd po roku wyruszył do Anglii. Od 1631 przebywał we Francji, nawiązując bliższe kontakty z takimi uczonymi, jak P. Gassendi, M. Mersenne i A. Kircher. W 1634 powrócił do Gdańska i włączył w interesy rodzinne. 21 III 1635 poślubił Katarzynę Rebeschke, która wniosła w posagu browar i dwa domy przy ul. Korzennej 53 i 54. Po śmierci ojca odziedziczył dom i browar przy ul. Korzennej 55, po śmierci matki – browar przy ul. Piwnej. Od 1636 był członkiem, a od 1643 starszym cechu browarników. W 1641 został ławnikiem Starego Miasta, w 1651 rajcą. W 1660, 1669 i 1679–86 piastował stanowisko rzecznika Rady Starego Miasta. Z ramienia Rady Głównego Miasta pełnił też funkcję inspektora cechów wiadrowników, skrzyniarzy, szklarzy, piwowarów, kramarzy i rzeźników. Uznanie międzynarodowe, udokumentowane m.in. członkostwem londyńskiego Royal Society (dyplom z 11 V 1664), przyniosły mu prace astronomiczne. Jego pierwsze obserwatorium, na poddaszu jednego z domów przy ul. Korzennej, powstało na początku lat 40., drugie – jedno z największych w ówczesnej Europie – 10 lat później na dachach trzech kamienic przy tej samej ulicy. Wyposażał swoje obserwatoria w instrumenty wykonywane samodzielnie lub pod własnym kierunkiem, jak również w kupowane u innych wytwórców. Najważniejsze instrumenty H. służące do pomiarów pozycyjnych to: dwa wielkie kwadranty azymutalne (promień 1,4 i 1,9 m), wielki sekstans (promień 1,7 m) i wielki oktant (promień 2,5 m) – wszystkie mosiężne, bez celownic optycznych. Do innych obserwacji służyły teleskopy, z których największy miał długość 39 m. Wśród znaczących osiągnięć w dziedzinie konstrukcji innych przyrządów należy wymienić polemoskop (prototyp peryskopu z 1637, opisany w 1647 w dziele Selenographia) i prowadzone niezależne od Ch. Huygensa prace nad mechanizmem zegara wahadłowego (Machinae coelestis pars prior 1673).
Pierwszy systematyczny program badawczy H. zaowocował dziełem Selenographia (1647), zawierającym mapy Księżyca, nomenklaturę księżycową, pierwszy kompletny opis libracji optycznej Księżyca i atlas jego faz. Wyniki dalszych badań nad libracją H. przedstawił w traktacie De motu Lunae libratorio... (1654). Był zaangażowany w prowadzoną przez astronomów europejskich dyskusję na temat charakterystycznego wyglądu Saturna, co zaowocowało rozprawą Dissertatio de nativa Saturni facie... (1656). Obserwację przejścia Merkurego na tle tarczy Słońca 3 V 1661 opisał w pracy Mercurius in sole visus... (1662). Rezultaty własnych obserwacji komet (kilka z nich odkrył), opisy historycznych pojawień się 250 komet i rozważania o ich naturze zawarł w dziele Cometographia (1668). Prezentacji obserwatorium i instrumentów oraz opisom obserwacji są poświęcone Machinae coelestis pars prior (1673) i Machinae coelestis pars posterior (1679). 26 V 1679 do H. zawitał E. Halley, który podczas ponad miesięcznego pobytu potwierdził dokładność astrometrycznych pomiarów gdańszczanina, oddalając zarzuty stawiane przez R. Hooke’a i J. Flamsteeda. 26 IX 1679 domy przy Korzennej wraz z obserwatorium strawił pożar; odbudowane obserwatorium już nie osiągnęło pod względem wyposażenia dawnej świetności. Wydarzenia te Heweliusz przedstawił w książce Annus climactericus (1685). Katalog ponad 1500 gwiazd, z których współrzędne blisko 500 wyznaczył jako pierwszy, oraz atlas nieba przedstawiający 56 konstelacji – Prodromus astronomiae i Firmamentum Sobiescianum, sive Uranographia – przygotowała do druku i wydała w 1690 druga żona, Katarzyna Elżbieta Koopman (1647–93). H. poślubił ją w 1663 i jej udział w obserwacjach astronomicznych uwiecznił w tekście i na rycinach Machinae coelestis pars prior. W katalogu i atlasie wyodrębnił 9 nowych gwiazdozbiorów: Tarczę Sobieskiego, Rysia, Sekstans, Jaszczurkę, Małego Lwa, Liska z Gęsią, Mały Trójkąt, Cerbera i Górę Menal; sześć pierwszych nazw pozostaje w użyciu do dziś. Łącznie publikacje naukowe H. obejmują 21 druków zwartych i ponad 30 artykułów (w takich czasopismach, jak „Acta Eruditorum” i „Philosophical Transactions”). Gdańszczanin bardzo dbał o wysoką jakość edytorską swoich dzieł i jest uważany za jednego z najważniejszych twórców wizualnego języka prezentacji treści naukowych w XVII wieku; niektóre ilustracje rytował samodzielnie. Początkowo swoje prace drukował w gdańskich oficynach; po uzyskaniu 3 II 1662 od króla Jana II Kazimierza przywileju prowadzenia własnej drukarni następne dzieła wydawał u siebie. Przywilej drukarski nie był jedynym wsparciem ze strony koronowanych głów. W 1662 cesarz Leopold I przyznał mu przywilej chroniący jego prawa wydawnicze na terytorium cesarstwa. Od 1664 przez 8 lat otrzymywał od króla Francji Ludwika XIV roczną pensję; uzyskał też od niego jednorazową kwotę po spłonięciu obserwatorium. W 1677 król Jan III Sobieski zwolnił H. z małżonką z płacenia podatków związanych z warzeniem i sprzedażą piwa oraz przyznał astronomowi roczną pensję; król wspierał również finansowo odbudowę zniszczonego obserwatorium i pośmiertne wydanie katalogu gwiazd i atlasu nieba.
H. został pochowany w kościele św. Katarzyny w Gdańsku. Po śmierci drugiej żony spuścizna po H. (instrumentarium, biblioteka, zbiór płyt miedziorytniczych) uległa rozproszeniu i w znacznym stopniu zniszczeniu. Zachowała się obszerna naukowa korespondencja (ok. 2800 listów), zebrana przez astronoma z myślą o druku. H. jest uważany za najwybitniejszego po M. Koperniku astronoma działającego na ziemiach polskich.
PSB (E. Rybka).
Jan Heweliusz, red. M. Pelczar i J. Włodarczyk, Radom 2011; K. Müller: How to Craft Telescopic Observations in A Book: Hevelius’s „Selenographia” (1647) and Its Images, „Journal for the History of Astronomy” 2010, Vol. 41; T. Olczak: Jan Heweliusz i magnetyzm ziemski, „Postępy Astronomii” 1955, t. 3, z. 2; P. Rybka: Instrumentarium astronomiczne Heweliusza (geneza i rozwój konstrukcji), Wrocław 1987; tegoż: Heweliusz, Warszawa 1989; tegoż: Katalog gwiazdowy Heweliusza, Wrocław 1984; K. Targosz: Jan Heweliusz. Uczony–artysta, Wrocław 1979; F. Verbunt i R.H. van Grant: The Star Catalogue of Hevelius. Machine-Readable Version and Comparison with the Modern Hipparcos Catalogue, „Astronomy & Astrophysics” 2010, Vol. 516; J. Włodarczyk: Libration of the Moon, Hevelius’s Theory and Its Early Reception in England, „Journal for the History of Astronomy” 2011, Vol. 42.
Jarosław Włodarczyk