Giganci Nauki

KEMULA Wiktor Marian (6 III 1902 Izmaił, Ukraina – 17 X 1985, Warszawa), jeden z pionierów nowoczesnej chemii analitycznej w Polsce, współkonstruktor wiszącej elektrody rtęciowej. Syn Michała, zesłańca politycznego, i Michaliny z Guzerów. Jego rodzice wcześnie zmarli, wychowywał się jako sierota.

K. ukończył rumuńskie gimnazjum w Izmaile w 1921. W 1921–25 studiował chemię na Uniw. Jana Kazimierza we Lwowie, zarabiał na utrzymanie jako taper w kinie – akompaniował na fortepianie podczas projekcji filmów niemych. Do końca życia grywał jako pianista w prywatnych triach i kwartetach grupy profesorów.

Już podczas studiów został zatrudniony jako demonstrator wykładowy przez S. Tołłoczkę w Katedrze Chemii Fizycznej. W 1927 obronił doktorat (Działanie promieni ultrafioletowych na węglowodory szeregu metanowego), a w 1932 – rozprawę habilitacyjną. W 1929–30 odbył staż naukowy w Pradze u J. Heyrovskiego, gdzie zapoznał się z metodami polarograficznymi oraz w 1930–31 w Lipsku u P. Debye’a i F. Weygerta.

Po powrocie do kraju K. stał się gorącym zwolennikiem i propagatorem polarografii. Przed wojną zdecydowanie sprzeciwiał się gettu ławkowemu, zatrudniał asystentów narodowości żydowskiej. W 1935 został profesorem nadzwyczajnym i objął kierownictwo nowo powstałego Zakładu Chemii Fizycznej. Miał objąć 1 IX 1939 Katedrę Chemii Nieorganicznej na UW.

W okresie pierwszej sowieckiej okupacji Lwowa (1939–41), mimo niesprzyjających warunków, kontynuował działalność naukową i dydaktyczną. Po zajęciu miasta przez Niemców pracował jako chemik analityk w miejscowej fabryce czekolady.

W 1945 został profesorem zwyczajnym chemii nieorganicznej na UW i podjął się zorganizowania odbudowy zdewastowanego gmachu wydziału chemii. Jako dziekan wydziału matematyczno-przyrodniczego UW w 1949 udał się do Wielkiej Brytanii w celu zakupu aparatury oraz odczynników na potrzeby laboratoriów. Po powrocie do Polski został poddany przez UB śledztwu i oskarżony o kontakty z „wrogami Polski Ludowej” oraz wciągnięty w proces gen. S. Tatara i innych. Do końca życia był uznawany przez władze PRL za podejrzanego politycznie. Wprawdzie w 1956 został członkiem rzeczywistym PAN, prorektorem UW i kierownikiem Zakładu Fizykochemicznych Metod Analitycznych w Inst. Chemii Fizycznej PAN, ale w 1968 usunięto go z pracy na uniwersytecie, gdyż poparł marcowe wystąpienia studentów. W 1976 podpisał wraz z grupą innych członków PAN protest w obronie robotników Radomia i Ursusa. W 1981 uzyskał oficjalne przeprosiny od Senatu UW i otrzymał doktorat honoris causa tej uczelni. Od tego roku praktycznie do końca życia prowadził badania w Inst. Chemii Fizycznej PAN.

W okresie międzywojennym K. zajmował się głównie fotochemią węglowodorów. Był jednym z pionierów fotochemii metanu i etanu oraz odkrywcą nowych rodnikowych reakcji fotochemicznych tych węglowodorów, a także reakcji fotopolimeryzacji acetylenu do benzenu. K. zorganizował na UW kilka aktywnych zespołów badawczych zajmujących się elektrochemią i chemią analityczną. Kierowana przez niego katedra stała się centrum badań polarograficznych oraz aparaturowych metod analizy chemicznej.

Opracowanie nowych metod analitycznych: chromatopolarografii (stanowiącej połączenie chromatograficznego rozdziału mieszanin oraz ich polarograficznej detekcji i oznaczania) oraz polarografii na wiszącej kroplowej elektrodzie rtęciowej (do opracowania tej ostatniej w znaczący sposób przyczynił się także uczeń K., Z. Kublik) przyniosło mu miedzynarodową sławę. Dzięki chromatopolarografii K. mógł prowadzić badania z zakresu przydatności oraz struktury rozmaitych sorbentów, m.in. klatratów, tj. związków inkluzyjnych, których badanie stanowi obecnie ważną gałąź chemii supramolekularnej. Chromatopolarografia stała się również ważną metodą stosowaną przy kontroli produkcji leków, barwników oraz materiałów wybuchowych. Opracowana przez K. metoda analizy polarograficznej na wiszącej kroplowej elektrodzie rtęciowej pozwoliła na zwiększenie o kilka rzędów wielkości czułości metody polarograficznej – dzięki zagęszczeniu metali w kropli rtęci, a następnie ich anodowemu roztwarzaniu. Obecnie ta metoda jest znana pod nazwą woltamperometrii inwersyjnej i jest stosowana m.in. do analizy śladowych zanieczyszczeń materiałów najwyższej czystości, np. reaktorowych oraz półprzewodnikowych. Wiele światowych firm podjęło produkcję aparatury stosowanej do tych metod i reklamowało je np. jako „Kemula electrode”, „Kemula equipment” (duńska firma Radiometer) oraz „Kemula Polarogramme”. Jeszcze wiele lat po śmierci K. w Inst. Chemii Fizycznej PAN wytwarzano opracowane przez niego zestawy aparaturowe do badań za pomocą wiszącej elektrody rtęciowej.

K. był autorem lub współautorem ok. 400 publikacji. Do tej pory ukazało się ponad 30 artykułów poświęconych jego działalności. K. gruntownie przeredagował popularny podręcznik L. Brunera i S. Tołłoczki Chemia nieorganiczna z zasadami chemii ogólnej (w 1948, zamiast Brunera, K. występował jako współautor w kolejnych wydaniach), był również wieloletnim redaktorem naczelnym „Roczników Chemii” (1950–72), potem „Polish Journal of Chemistry” (1972–85) oraz „Chemii Analitycznej” (1956–69).

K. był wielokrotnym prezesem oraz honorowym prezesem Polskiego Tow. Chemicznego oraz prezydentem Analytical Division of IUPAC (1969–73). W 1981 stał się jednym z inicjatorów reaktywacji TNW, został jego prezesem i pozostał na tym stanowisku do końca życia.

K. wychował liczne grono uczniów podejmujących badania w różnych dziedzinach chemii, dlatego trudno mówić o szkole naukowej K. Ponad 30 jego uczniów otrzymało tytuły profesorskie, w tym 4 zostało członkami PAN, 2 sprawowali funkcję prezesów Polskiego Tow. Chemicznego, a 1 został prezydentem Analytical Division of IUPAC.

K. był poliglotą, biegle władał 8 językami; interesował się muzyką, sztukami plastycznymi, fotografiką, narciarstwem oraz sportem motorowym. Miał bardzo duże zdolności manualne, m.in. w zakresie konstrukcji aparatury chemicznej, ponadto na własny użytek uprawiał sztukę zegarmistrzowską oraz szewską.

Syn K., Andrzej, został doktorem chemii, a córka Gabriela Miłobędzka została muzykiem i reżyserem dźwięku.

K. zmarł podczas słuchania Requiem Mozarta na koncercie w kościele św. Krzyża w Warszawie. Na własne życzenie został pochowany w todze profesorskiej.

SBTP (Z.R. Grabowski); Śródka.

Z.R. Grabowski, W kręgu Wiktora Kemuli, [w:] Szkoły naukowe chemików polskich, red. R. Mierzecki, Warszawa 1993; KHNiT 2002, t. 47, nr 1, [tu:] B. Bobrański: Wspomnienie o profesorze Wiktorze Kemuli; J. Chodkowski: Wykaz publikacji prof. Wiktora Kemuli; Z.R. Grabowski: Bibliografia artykułów o prof. Wiktorze Kemuli; Z.R. Grabowski: Kalendarium życia prof. Wiktora Kemuli (1902–1985); Z.R. Grabowski, J. Taraszewska: Życie i dzieło Wiktora Kemuli (w stulecie urodzin); A. Hulanicki, Z. Galus: Profesor Wiktor Kemula i jego rola w chemii analitycznej i elektroanalizie; J. Lipkowski, D. Sybilska: Wiktor Kemula wśród pionierów chemii supramolekularnej; J. Hurwic: Złote ręce i nieprzeciętny umysł; G. Milazzo: Wiktor Kemula – eminent personality; J. Minczewski: Profesor Kemula jako analityk; I. Smoler: Wiktor Kemula in Prague; J. Strojek: Prof. Wiktor Kemula jako człowiek i uczony; Z.P. Zagórski: Profesor W. Kemula – niezwykły profesor trudnych czasów; P. Zuman: Prof. doktor W. Kemula – a Catalyst of Electrochemical Research and a Friend;. Wiktor Kemula, [w:] M. Dąbkowska: Chemicy sami o sobie w 1957 roku, „Analecta. Studia i Materiały z Dziejów Nauki” 2011, nr 1.

Marcin Dolecki