Pawlewski Bronisław
PAWLEWSKI Bronisław (13 I 1852, Wołowa k. Płocka – 29 I 1917 Lwów), chemik, autor reakcji imiennej.
P. ukończył gimnazjum w Warszawie. W 1872–76 studiował na wydziale fizyczno-matematycznym Cesarskiego Uniw. Warszawskiego i specjalizował się w zakresie chemii organicznej u A. Popowa. Stopień kandydata nauk uzyskał na podstawie rozprawy O działaniu chloru na waleral i oznaczenie budowy jednochlorku waleralu (1876). Pracował jako asystent w Katedrze Chemii Ogólnej Inst. Rolniczo-Leśnego w Puławach (1877–79), w Katedrze Chemii Technicznej na Cesarskim Uniw. Warszawskim (1879–81) i w Katedrze Technologii Chemicznej Szkoły Politechnicznej we Lwowie (1881–82), kierowanej przez J. Brühla, współtwórcę fizycznej chemii organicznej. W 1882 uzyskał habilitację w tej dziedzinie i podjął wykłady, zastępując chorego na gruźlicę Brühla, w 1883 zaś został kierownikiem wspomnianej katedry. W 1885 mianowano go profesorem nadzwyczajnym, a w 1888 – profesorem zwyczajnym technologii chemicznej. W 1888/89, 1893/94 oraz 1901/02 był dziekanem wydziału chemii technicznej, a w 1895/96 i 1909 rektorem uczelni. P. był pierwszym profesorem technologii chemicznej we Lwowie, który wykładał po polsku. W 1883–91 prowadził stację doświadczalną ropy naftowej. W 1891–96 wykładał także chemiczną technologię drewna w Krajowej Szkole Gospodarstwa Lasowego we Lwowie. W 1890 uzyskał zwolnienie z poddaństwa rosyjskiego.
Działalność badawcza P. dotyczyła chemii organicznej oraz chemii fizycznej związków organicznych. Można wyróżnić w niej trzy kierunki. Zajmował się chemią ropy naftowej, m.in. prowadził prace nad czynnością optyczną produktów naftowych, a także składem ropy galicyjskiej. Jego badania fizykochemiczne dotyczyły teorii roztworów oraz teorii barw. P. był jednym z pierwszych badaczy zjawisk krytycznych. Podał, niezależnie od O. Straussa, wzór opisujący liniową zależność temperatury krytycznej mieszanin od ich składu procentowego (Ueber die kritischen Temperaturen flüssiger Körper [vorläufige Mittheilung], „Berichte der Deutschen Chemischen Gesellschaft” 1882). Jego prace z zakresu chemii organicznej dotyczyły mocznika, sulfomocznika, tiofenu, niektórych kwasów organicznych oraz związków aromatycznych. Publikował głównie w wydawnictwach krakowskiej AU (ok. 30 publikacji), a także w „Chemiku Polskim” (kilkanaście prac). W pracy Z teorii roztworów (Kraków 1893) odniósł się krytycznie do ustaleń F. Raoulta i J.H. van’t Hoffa, dowodząc istnienia połączeń molekularnych między p-dibromobenzenem a p-chloronitrobenzenem; układ ten był jednym z najwcześniej opisanych w literaturze chemicznej kompleksów molekularnych.
P. interesował się także temperaturą topliwości stężonych roztworów („Wszechświat” 1901, „Berichte der Deutschen Chemischen Gesellschaft” 1881–83), prowadził badania nad zależnością barwy związku od jego struktury (8 artykułów w „Chemiku Polskim” w 1902–13). Publikował także prace farmaceutyczne w „Wiadomościach Farmaceutycznych” (1880–1900).
P. jest autorem reakcji imiennej, nazywanej w literaturze metodą Pawlewskiego. Polega ona na acetylowaniu amin aromatycznych kwasem tiooctowym. Proces ten jest łatwy do przeprowadzenia i charakteryzuje się znaczną wydajnością.
P. był autorem podręczników: Podręcznik analizy miarowej (Warszawa 1883), Analiza chemiczno-techniczna (Lwów 1896, następne wydania: 1900, 1906), Organiczna Preparatyka Chemiczna (Lwów 1907, 1908). Przełożył z języka niemieckiego podręcznik A. Classena Przewodnik do analizy ciał organicznych (Warszawa 1876). P. był również autorem wielu prac dotyczących technologii ropy naftowej: Sposoby oceniania wartości nafty (Warszawa 1876), Nafta klęczańska („Kosmos” 1885, „Górnik” 1885, „Wszechświat” 1885), Kilka uwag o nafcie galicyjskiej (Lwów 1884), Wosk ziemny i jego przetwory (Warszawa 1887), Technologia nafty i wosku ziemnego (Lwów 1891), O termicznych właściwościach galicyjskich produktów naftowych („Kosmos” 1893), ponadto kilku artykułów po niemiecku dotyczących tej tematyki. Wśród pozostałych prac technologicznych P. do ważniejszych należały: Badanie piwa i piwa warszawskie (Warszawa 1882), Konserwowanie drzewa (Lwów 1897), Przeróbka chemiczna drzewa („Chemik Polski” 1904), Postępy w dziedzinie garbarstwa (Lwów 1897), O dachówce cementowej (Lwów 1905), Otrzymywanie sztucznego węgla kamiennego („Chemik Polski” 1916).
P. prowadził także prace geologiczno-górnicze: analizy rud cynkowo-ołowianych oraz ozokerytu w Truskawcu, wód mineralnych w Busku, kaolinu galicyjskiego, solonośnej formacji bocheńskiej, marmurów kieleckich oraz torfu galicyjskiego. Wypowiadał się również w kwestiach gospodarczych: Przemysł fabryczny Galicji (Kraków 1895), Przemysł ceramiczny w Galicji („Chemik Polski” 1907).
Od 1885 należał do Krajowej Rady Przemysłowej oraz Krajowej Rady Górniczej. W 1893–99 był redaktorem „Czasopisma Technicznego”, członkiem oraz kilkakrotnym wiceprezesem Tow. Politechnicznego. Od 1900 był członkiem Komisji Bibliograficznej AU wniosząc poważny wkład w wydany przez nią Katalog literatury naukowej polskiej i we współpracę z londyńskim International Catalogue of Scientific Literature. Od 1881 był członkiem Polskiego Tow. Przyrodników im. Kopernika.
Miał tytuł radcy dworu. Podczas I wojny światowej popierał J. Piłsudskiego oraz Legiony Polskie. W ostatnich miesiącach życia działał w Naczelnym Komitecie Narodowym (NKN), w końcu IV 1916 został wybrany na prezesa departamentu skarbowego i wiceprezesa lwowskiej delegacji NKN. Pomimo słabego zdrowia uprawiał turystykę, m in. taternictwo.
P. był żonaty z Henryką z Michałowskich, cioteczną siostrą i przyjaciółką M. Skłodowskiej-Curie, współzałożycielką Związku Równouprawnienia Kobiet Polskich, działaczką Koła Pań Tow. Szkoły Ludowej oraz współzałożycielką (wraz z M. Mościcką oraz M. Kelles-Krauzową) lwowskiego Koła Ligi Kobiet Galicji i Śląska przy NKN. Ich córka, Irena Szydłowska, była jedną z najwybitniejszych polskich taterniczek.
PSB (S.M. Brzozowski); SBTP (S. Zamecki).
J. Harabaszewski: Ś.p. Bronisław Pawlewski, „Chemik Polski” 1918, t. 16; I.Z. Siemion: Reakcje imienne chemików Polaków, Warszawa 1987, s. 63–67.
Marcin Dolecki