Giganci Nauki

https://gigancinauki.pl/gn/biogramy/84637,Orzechowski-TadeuszOksza.html
28.03.2024, 21:09

Orzechowski Tadeusz(Oksza)

ORZECHOWSKI Tadeusz (Oksza) (9 XI 1838 Busza, Podole – 2 X 1902 Zurych, Szwajcaria), organizator układania telegraficznych kabli podmorskich. Syn Karola, zamożnego właściciela ziemskiego, powstańca listopadowego, i Heleny z Dwernickich.

Po ukończeniu szkół w Odessie (1854) uzyskał z odznaczeniem dyplom lekarza na uniwersytecie w Kijowie w 1859. Podczas podróży po Francji, Szwajcarii i Włoszech nawiązał kontakty z przedstawicielami Wielkiej Emigracji. Powróciwszy do kraju, związał się z radykalnym nurtem patriotycznej konspiracji. W czasie powstania styczniowego, zagrożony aresztowaniem, uciekł przez Odessę – udał się z misją Rządu Narodowego do Paryża – a następnie był jego agentem w Stambule, gdzie utrzymywał się z praktyki lekarskiej. Za zasługi przy zwalczaniu epidemii cholery w 1865 został odznaczony orderem Medżidje. Odmawiając przyjęcia związanej z tym nagrody pieniężnej, zyskał sympatię i zaufanie wielkiego wezyra Alego Paszy. Jako jego najbliższy współpracownik zdobył (pod imieniem Oksza Bej) wpływy umożliwiające mu przeciwstawianie się interesom rosyjskim. W 1867 zorganizował w Stambule biuro prasowe współpracujące z wywiadem francuskim. Dopomógł w uzyskaniu przez Turcję pożyczek zagranicznych i w unormowaniu jej stosunków z Watykanem (1869), za co Pius IX przyznał mu tytuł hrabiego rzymskiego. Działał też na rzecz modernizacji Turcji, angażował się w budowę kolei i wprowadzanie żeglugi parowej. W 1871 wyjechał do Galicji, gdzie próbował wydawać dziennik „Ojczyzna”. Podczas wojny rosyjsko-tureckiej w 1877–78 stracił odziedziczony majątek na organizowanie dywersji na tyłach armii rosyjskiej, wynajmując w tym celu siedmiogrodzkich górali, Szeklerów. Od 1880 prowadził interesy paryskiego Banku Katolickiego na Półwyspie Iberyjskim.

Zajął się wówczas organizowaniem przedsięwzięć technicznych. 28 XII 1882 uzyskał od władz hiszpańskich koncesję na ułożenie podmorskiego kabla telegraficznego między Kadyksem a Wyspami Kanaryjskimi. W 1883 zorganizował subsydiowane przez nie towarzystwo akcyjne, które powierzyło to zadanie brytyjskiej firmie India-Rubber Gutta-Percha and Telegraph Works Company. Linia telegraficzna Kadyks–Santa Cruz na Teneryfie zaczęła funkcjonować 6 XII 1883.

Znacznie większym wyczynem menedżerskim O. było uzyskanie 5 VI 1885 od władz portugalskich koncesji na zaprowadzenie łączności telegraficznej z koloniami portugalskimi na zach. wybrzeżach Afryki. Doszło do tego po zaciętej rywalizacji z brytyjską Eastern Telegraph Company, najpotężniejszym wówczas na świecie przedsiębiorstwem zajmującym się kładzeniem kabli podmorskich (co wydaje się zaskakujące, gdyż Portugalia znajdowała się wówczas w brytyjskiej strefie wpływów). Już w dniu uzyskania koncesji O. scedował swe prawa do niej na tę samą firmę, która połączyła Kadyks z Teneryfą, a 14 VIII tegoż roku przeniósł na nią także uprawnienia do przedłużenia tego podmorskiego kabla poza Luandę. Wtedy oba zainteresowane brytyjskie towarzystwa, po negocjacjach, powołały specjalnie do realizacji tego przedsięwzięcia firmy: West African Telegraph Company (dysponującą koncesją portugalską) i African Direct Telegraph Company (subwencjonowaną przez rząd brytyjski). Zawarły one 22 IV 1886 porozumienie o podziale zadań i do końca 1886 wspólnie zrealizowały tę inwestycję.

Kabel biegł z Kadyksu przez Wyspy Kanaryjskie do Saint-Louis i Dakaru we francuskim Senegalu (Francuska Afryka Zachodnia), stamtąd do Bathurst (ob. Bandżul) w brytyjskiej Gambii (gdzie łączył się z portugalskimi Wyspami Zielonego Przylądka), a następnie do Bolamy i Bissau w portugalskiej Gwinei Bissau, Konakry we francuskiej Gwinei (Francuska Afryka Zachodnia), Freetown w brytyjskim Sierra Leone, Rio Nunez i Grand Bassam we francuskim Wybrzeżu Kości Słoniowej. Potem przez Akrę na brytyjskim Złotym Wybrzeżu (ob. Ghana) i Porto-Novo we francuskim Dahomeju (Benin) docierał do portugalskiej Wyspy Książęcej. Stamtąd jedna odnoga biegła do niemieckiego podówczas Kamerunu, druga do francuskiego Gabonu, zaś główny kabel przez portugalską Wyspę Świętego Tomasza docierał do São Paulo da Assunção de Loanda (ob. Luanda) w portugalskiej Angoli. Większość z jedenastu afrykańskich stacji pośrednich skupiała się na wybrzeżach Zatoki Gwinejskiej. Kiedy, w parę lat później z udziałem innych jeszcze firm brytyjskich doprowadzono ów kabel podmorski przez Benguelę, Moçâmedes (ob. Namibe) i Swakopmund do Kapsztadu, liczył on ok. 9000 mil morskich (ponad 16,5 tys. km) i był najdłuższy na świecie.

Udział O. w tym przedsięwzięciu przyniósł mu wysokie odznaczenie portugalskie: został zaliczony do Commendadores da Ordem Militar de Nossa Senhora da Conceição de Villa Viçosa. Zyskał też pewien rozgłos, odnotowywany w prasie galicyjskiej. W IV 1887 prowadził w Paryżu rozmowy dotyczące planowanej sieci kabli podmorskich mających połączyć kolonie francuskie w Ameryce Południowej z Kubą. Na pocz. 1886 należał w Londynie do twórców towarzystwa, które zamierzało połączyć linią kolejową Angolę z Mozambikiem. Budowę rozpoczęto w V 1886, ale niebawem jej zaniechano z uwagi na trudności klimatyczne i terenowe; skończyło się na powstaniu odcinka lokalnej kolei w Angoli.

Działalność O. jako organizatora wielkich przedsięwzięć technicznych nie została doceniona przez polską historiografię, która zlekceważyła ją pod wpływem nieprzychylnych mu opiniotwórczych ośrodków emigracyjnych (co wyraźnie widać w poświęconym mu haśle w PSB). Jego grób na cmentarzu Shilfeld w Zurychu, gdzie zmarł, będąc przejazdem (ostatnie lata życia spędził najprawdopodobniej w Paryżu) został zlikwidowany w 1942.

PSB (S. Kieniewicz); SPPT (B. Orłowski).

La Ilustración de Canarias 1883–1983. I Centenario del Amarre del Cable Telegráfico Tenerife – Cádiz, Tenerife 1983; Memoria sobre la construcción de los cables de las Islas Canarias, Madrid 1886; B. Orłowski: Człowiek, który stawił czoło Anglii, „Przegląd Techniczny” 1982, nr 14–16; tegoż: Osiągnięcia inżynierskie Wielkiej Emigracji, Warszawa 1992; tegoż: Polska przygoda z techniką, Warszawa 2009; The African Direct Telegraph Company Ltd., rkps 725 (Contracts, Agreements etc., vol. I, 1885–1902); Biblioteka Polska w Paryżu: rkps 433; Cable and Wireless Archives, London: The Eastern Telegraph Company Ltd., rkps 485–486 (Minute Books 1883–1887, nr 5–6), rkps 925–926 (West Coast Africa Cables – corespondence); „Diário do Governo” 1887, nr 23; „Kurjer Polski w Paryżu” 1886, nr 49, 69; „Nowa Reforma” 1885, nr 28. 1888, nr 151; The West African Telegraph Company Ltd. (Secretary).

Bolesław Orłowski

Opcje strony