Giganci Nauki

NAX Jan Ferdynand (11 IV 1736, Gdańsk – 19 I 1810, Warszawa), architekt, budowniczy budowli wodnych, ekonomista. Syn Jerzego Fryderyka, kapitana milicji z protestanckiej rodziny mieszczańskiej, i Florentyny Elżbiety.

Był samoukiem. W młodości uczył się matematyki, fizyki i botaniki, a także języków. Z domu wyniósł umiejętność zakładania ogrodów owocowo-warzywnych i ozdobnych. Prawdopodobnie podróżował do Holandii i Wielkiej Brytanii. Od 1756 przebywał w Warszawie, gdzie studiował i zgłębiał księgozbior Biblioteki Załuskich. Budownictwa, architektury i hydrauliki uczył się u J. Fontany (1710–73). Dzięki jego poparciu został zatrudniony jako architekt w służbie królewskiej. Próbował stworzyć polski styl architektoniczny. Miał rozległą praktykę zawodową.

W 1759–65 podróżował po kraju. Przebywał na Ukrainie oraz w okolicach Przeworska, gdzie zajmował się podobno poszukiwaniem złóż soli, a następnie na Lubelszczyźnie – tam w Opolu Lubelskim przebudował pałac Lubomirskich i urządził ogród z rozbudowanym systemem wodnym (1766–72). Opracowywał niezrealizowane projekty budowlane dla Krakowskiej Kapituły Katedralnej (1770–72), kierował budową i urządzeniem pałacu Małachowskich w Nałęczowie (1772–73), który wyposażył w piece wmurowane w ściany i opalane z sieni. Po ofiarowaniu królowi Stanisławowi Augustowi bliżej nieznanego traktatu z zakresu mechaniki, otrzymał w 1774 nobilitację i urząd architekta królewskiego.

Z polecenia króla badał spławność Pilicy i Warty, a 25 IV 1775 przedstawił Radzie Nieustającej projekt połączenia ich kanałem, wraz z perspektywicznym planem połączenia systemów rzecznych od Wielkopolski po Żmudź (gdzie planował zbudować port morski) oraz uspławnienia Bugu i połączenia go kanałem ze Słuczą. Następnie rozwinął te projekty, sugerując też uspławnienie Narwi i Wieprza. Proponował powołanie w tym celu urzędu budowniczego wodnego (hydraulika) Rzeczypospolitej, który zamierzał objąć. Powierzono mu sporządzenie planu rzeki Pilicy. Przeprowadził pomiary terenowe oraz zaprojektował trasę kanału mającego połączyć ją z Wartą (z Sulejowa do Widawy). Projekt, przedłożony Radzie Nieustającej w 1776, nie doszedł do realizacji z powodu wysokich kosztów. Podobny los spotkał projekt przekopania przez bagna łęczyckie kanału łączącego Wartę z Bzurą. Jeszcze 20 III 1778 rozpatrywano, bezskutecznie, memoriał N. o połączeniu Bugu z Kanałem Ogińskiego (łączącego dorzecza Dniepru i Niemna) w celu otwarcia komunikacji wodnej z Morzem Czarnym.

W końcu 1777 N. został członkiem-założycielem Tow. Fizycznego. W 1778–80 mieszkał w Morawicy k. Kielc i opiekował się osieroconym D.Z. Voglem, którego uczył architektury i geometrii praktycznej. Prawdopodobnie w tym okresie realizował prace budowlane w pałacach w Kurozwękach, Szczekocinach, Rusinowie i Sładkowie.

W 1781 podróżował po Ukrainie. Badał spławność Dniestru i sporządził mapę tej rzeki, poczynił także spostrzeżenia dotyczące rozmieszczenia bogactw naturalnych (zwłaszcza soli, rud i kruszców), a także urządzeń technicznych (głównie młynów).

Od 1783 osiadł jako dzierżawca na wsi w okolicach Sandomierza. Współpracował z Komisją Kruszcową. W 1784 wykonał dla niej mapę rozmieszczenia źródeł solnych w Polsce, a 5 III 1785 przedłożył jej projekt regulacji Nidy wraz z mapą dorzecza wykonaną na podstawie własnych pomiarów.

Publikował na tematy ekonomiczne i społeczno-polityczne oraz dotyczące upraw rzadkich roślin. Przypisuje mu się autorstwo pracy Uwagi i rady patriotyczne jednego obywatela względem ułatwienia spławności rzek naszych („Pamiętnik Historyczno-Polityczny” 1785) oraz listy pisane pod pseud. „Sandomierzanin” na łamach „Dziennika Handlowego” (1786–88). N. jest autorem pracy Uwagi nad uwagami, czyli obserwacje nad książką pod tytułem „Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego” (Warszawa 1789), stanowiącej wnikliwą krytykę książki S. Staszica.

N. był rzecznikiem tolerancji, sympatykiem republikanizmu. Postulował konieczność wprowadzenia reformy podatkowej i zamiany gospodarki pańszczyźnianej na czynszową, optował za protekcjonizmem państwa. Proponował wprowadzenie szkół zawodowych rolniczych i rzemieślniczych oraz rozbudowę regularnej armii. Poglądy te rozwinął w Wykładzie początkowych prawideł ekonomiki politycznej z przystosowaniem przepisów gospodarstwa narodowego do onego wydźwignięcia i polepszenia (Warszawa 1790), gdzie m.in. kreślił plan połączenia w jedną sieć wszystkich polskich dróg wodnych za pomocą kanałów.

Podczas powstania kościuszkowskiego utracił cały majątek i rękopisy wielu prac, w tym na temat budownictwa wiejskiego. Przeniósł się wówczas do Warszawy. W III 1808 w ramach konkursu N. zaprojektował wg własnego pomysłu „kuchniopiec” do ogrzewania domów wiejskich. Na podstawie prac N. w 1809 opublikowano w „Pamiętniku Warszawskim” informację O spławie i połączeniu niektórych rzek krajowych.

Dzięki przedstawionej 11 V 1806 rozprawie O soli krajowej, tak szybikowej kopalnej, jako też gradierówce został przyjęty do TWPN. Pod koniec życia N. znalazł się w niedostatku i korzystał z pomocy finansowej dwóch zamożnych członków tej organizacji, którzy wypłacali mu comiesięczną pensję, przepisaną po jego śmierci na mieszkającą z nim siostrę Reginę.

PSB (E. Rabowicz); SBTP (B. Orłowski); SPPT (B. Orłowski).

K. Buczek: Prace kartografów pruskich w Polsce za czasów króla Stanisława Augusta na tle współczesnej kartografii polskiej, Kraków 1935; Encyklopedia historii gospodarczej Polski do 1945 roku, Warszawa 1981 (Z. Zielińska); T.J. Jaroszewski: Architektura doby Oświecenia w Polsce. Nurty i odmiany, Wrocław 1971; E. Lipiński: Studia nad historią polskiej myśli ekonomicznej, Warszawa 1956; J. Michalski: Z dziejów Towarzystwa Przyjaciół Nauk, Warszawa 1953; J. Nax: Wybór pism, Warszawa 1956.

Andrzej J. Wójcik