Koprowski Hilary
KOPROWSKI Hilary (5 XII 1916, Warszawa – 11 IV 2013, Filadelfia, USA), lekarz wirusolog, wynalazca. Syn Pawła, przedsiębiorcy związanego z Anglią, z rodziny o żydowskich korzeniach, i Soni z Berlandów, dentystki.
Po ukończeniu w Warszawie Gimnazjum im. M. Reja (1926–34), gdzie kolegował się blisko m.in. z K. Brandysem i W. Kulą, studiował medycynę na UW i jednocześnie grę na fortepianie w miejscowym konserwatorium. W końcu 1939 wyjechał z rodziną z okupowanej Warszawy do Rzymu, gdzie kontynuował studia muzyczne w Accademia Nazionale di Santa Cecilia (u C. Zecchiego). W VI 1940 przez Lizbonę udał się do Brazylii i próbował dawać tam koncerty oraz udzielał lekcji gry na fortepianie. W V 1941 zaczął pracować w laboratorium wirusologicznym Fundacji Rockefellera w Rio de Janeiro, gdzie m.in. zapoznał się ze szczepionką przeciw żółtej febrze pomysłu M. Theilera (co, zdaniem K., zainspirowało go do późniejszych, kluczowych w jego karierze badań).
Jesienią 1944 przeniósł się do USA; tam od I 1945 pracował w firmie farmaceutycznej Lederle w Pearl River k. Nowego Jorku. W 1946 rozpoczął w niej doświadczenia nad wirusem polio wywołującym paraliż dziecięcy, czyli chorobę Heinego-Medina (poliomyelitis – zapalenie wirusowe rogów przednich rdzenia kręgowego). W 1948, wziąwszy wzór z Theilera, K. – przy współpracy G.A. Jervisa i T. Nortona – stworzył szczepionkę przeciw tej chorobie na podstawie metody otrzymywania żywego, a przy tym osłabionego wirusa. Znalazł naturalnego gospodarza do jego namnażania – szczura bawełnianego, który w warunkach naturalnych nie ulegał zakażeniu, wirus w jego organizmie ulegał zaś znacznemu osłabieniu i nie tracił – co istotne – właściwości immunogennych. Metoda polegała na pobieraniu od tak zainfekowanych szczurów wycinków mózgu i wstrzykiwaniu ich treści kolejnemu szczurowi. 27 II 1950 podano doustną szczepionkę K. po raz pierwszy dziecku, w I 1952 K. opublikował naukową informację na jej temat, co w IV tego roku zostało nagłośnione przez „New York Herald Tribune”. W 1957 K. przyjął propozycję objęcia profesury i dyrekcji Wistar Institute zajmującego się neurologią, anatomią porównawczą i embriologią w ramach Pennsylvania State University w Filadelfii. Uczynił z tej instytucji jedną z najbardziej liczących się na świecie placówek naukowych. W 1958 jego szczepionką przeciw polio zaszczepiono 250 tys. dzieci w Rwandzie i w Kongu Belgijskim. Ponieważ w tym czasie epidemia polio objęła również Polskę, K. spowodował nieodpłatne przekazanie jej przez amerykańską firmę farmaceutyczną Wyeth w ilości 9 mln dawek, których użyto, dzięki przychylności dyrektora Państwowego Zakładu Higieny prof. F. Przesmyckiego (nie bez trudności, był to czas „zimnej wojny”), w okresie X 1959–V 1960. Dzięki tej akcji liczba zachorowań na polio w Polsce spadła z 6090 przypadków w 1958 do 7 w 1963. W tym czasie odmienną szczepionkę – z wirusem inaktywowanym chemicznie, podawaną w iniekcjach – opracował profesor J. Salk z Pittsburgh University. W przeciwieństwie do szczepionki K., która wywoływała odpowiedź zarówno ogólnoustrojową, jak i miejscową, szczepionka Salka dawała tylko odpowiedź ogólnoustrojową. Nigdy nie stwierdzono poważnych reakcji ubocznych w przypadku tej pierwszej, po stosowaniu szczepionki Salka dochodziło jednak do ciężkich powikłań u części dzieci w różnych stanach USA. Jej pierwsze zastosowanie miało miejsce 26 IV 1954.
Konkurencyjną dla szczepionki K. była natomiast szczepionka prof. A. Sabina (University of Cincinnati), pochodzącego z białostockiej rodziny żydowskiej. Jego szczepionka wywodziła się również z żywego atenuowanego wirusa, wywoływała odpowiedź zarówno ogólnoustrojową, jak i miejscową, podawana była doustnie, jednak w jej przypadku istniała możliwość rewersji do formy o pełnej wirulencji w czasie replikacji. Pierwsze jej podanie miało miejsce 24 IV 1960, a więc nie może być mowy o pierwszeństwie Sabina na polu szczepień przeciwko polio, co lansują lekarze amerykańscy. Ma on natomiast wielkie zasługi w zakresie badań nad gorączką pappataci, dengą i wirusem opryszczki typu B.
W VIII 1960 amerykańska Fundacja do Walki z Paraliżem Dziecięcym zdecydowała, aby licencję na produkcję przyznać szczepionce Sabina. Wielu badaczy uznało, że werdykt ten podyktowany był względami politycznymi, a nie naukowymi. Wedle K.: „Joseph Smadel, jeden z członków komisji, powiedział mojemu przyjacielowi, że komisja dobrze wiedziała, iż osłabione szczepy otrzymane przez wszystkich badaczy są prawie jednakowe. Ponieważ jednak Sabin był swój, a postanowiono wybrać tylko jedną szczepionkę, zarekomendowano jego szczepy”.
W wiele lat później dopuszczono się wobec K. bezprecedensowego ataku. W 1992 na łamach magazynu „Rolling Stone" oraz tygodników „Nature” i „Science” pojawiło się całkowicie absurdalne oskarżenie, wg którego przyczyną rozpowszechnienia się AIDS w Afryce, a następnie na całym świecie, była wynaleziona przez K. szczepionka przeciwko chorobie Heinego-Medina. We francuskim filmie dokumentalnym Czy świat oszalał? Skąd wzięło się AIDS, powtórzono tamto oskarżenie. Te absurdalne zarzuty zostały obalone przez naukowców.
Jako kierownik Wistar Institute, a od 1992 Biotechnology and Advanced Molecular Medicine Institute oraz Neurovirology Centre przy Thomas Jefferson University w Filadelfii, K. prowadził także inne ważne badania. Wspólnie z H. Johnsonem i T. Wiktorem umożliwili stosowanie immunoglobulin przeciw wirusowi wścieklizny jako podstawowego postępowania leczniczego wobec ludzi pogryzionych przez zakażone zwierzęta. Od 1977 wraz z C. Crocem pracował nad wytworzeniem przeciwciał monoklonalnych służących do wykrywania antygenów nowotworowych w krwi ludzi i uzyskał je jako pierwszy w dziejach, co zaowocowało m.in. produkcją w Niemczech lekarstwa do zwalczania raka jelita grubego (w USA urzędowe procedury okazały się zbyt trudne do pokonania). Wspólnie z D. Kritchevskym K. badał znaczenie metabolizmu cholesterolu w procesie starzenia się. Prowadził też badania nad przewlekłymi chorobami neurologicznymi, m.in. nad stwardnieniem rozsianym. Opublikował ponad 850 prac naukowych. Założył Fundację im. Koprowskich mającą na celu przede wszystkim wspieranie rozwoju nauki w Polsce oraz współpracy naukowej polsko-amerykańskiej. Był również autorem utworów muzycznych na fortepian. Uprawiał dramatopisarstwo, poezję i malarstwo. Kolekcjonował dzieła sztuki.
Był członkiem zagranicznym PAN (1991), doktorem honoris causa akademii medycznych w Poznaniu (1998) i Warszawie (2000) oraz warszawskiej SGGW (2008), honorowym obywatelem Warszawy (2007) i Celestynowa, miejscowości, gdzie jego rodzice mieli posiadłość, do której często przyjeżdżał.
Był wielokrotnie odznaczany, m.in. Krzyżem Komandorskim z Gwiazdą (1998) i Krzyżem Wielkim (2007) Orderu Odrodzenia Polski. W 2010 został laureatem pierwszej edycji konkursu „Wybitny Polak”, organizowanego przez Fundację Polskiego Godła Promocyjnego „Teraz Polska”. Jest patronem Gdańskiego Parku Naukowo-Technologicznego, a także kawalerem Orderu Uśmiechu.
H. Koprowski: Wygrać każdy dzień (spisała A. Tuszyńska), Warszawa 1996; Wielka Encyklopedia PWN, t. 14, Warszawa 2003; film TVP – archiwum: Pasteur znad Wisły (scenariusz i reżyseria K. Magowski), Warszawa 14 VI 2005.
Andrzej Śródka