Tołwiński Jan Tadeusz
TOŁWIŃSKI Jan Tadeusz (18 I 1887, Odessa – 13 I 1951, Warszawa), architekt, urbanista, twórca polskiej szkoły urbanistyki. Syn Mikołaja (1857-1924), architekta, profesora Warszawskiego Instytutu Politechnicznego im. cara Mikołaja II i PW, i Jadwigi z Brzozowskich, córki Feliksa, artysty malarza, pejzażysty.
Od 1899 T. uczył się w rządowym gimnazjum realnym w Warszawie, gdzie w 1905 związał się z Organizacją Bojową PPS, a w czerwcu tego roku uzyskał maturę. W latach 1905-10 ukończył studia na wydz. architektury w Grossherzoglische Badische Polytechnische Schule w Karlsruhe, gdzie jego osobowość twórczą w duchu klasycystycznego modernizmu ukształtował Hans Billig, a także inni wybitni wykładowcy, m.in. Albert Erich Brinckmann i Max Laenger. Podczas wakacji zwiedzał kraje zach. Europy, rysując i malując zabytki architektury i nowe jej osiągnięcia. Brał m.in. udział w studyjnym wyjeździe na Wyspy Brytyjskie zorganizowanym przez Niemieckie Tow. Miast Ogrodów. W trakcie tych wojaży T. nabył też biegłości w podstawowych językach europejskich. Zebraną wówczas dokumentację, także fotograficzną, zaprezentował w cyklu artykułów opublikowanych w „Przeglądzie Technicznym”. Uzyskany w Karlruhe dyplom nostryfikował, składając egzamin państwowy w petersburskim Instytucie Inżynierów Cywilnych (1912), co zapewniło mu prawo prowadzenia praktyki architektonicznej w imperium rosyjskim. Pierwsze kroki na tym polu miał ułatwione dzięki pozycji ojca. Lansował modną wówczas na Zachodzie koncepcję kształtowania przestrzeni mieszkalnej jako miast-ogrodów (korzystną m.in. dla zdrowotności i socjalizacji), uczestnicząc w konkursach urbanistycznych (pierwszy, na Miasto ogród Ząbki wygrał w 1912), publikując artykuły w czasopismach specjalistycznych („Zdrowie”, „Wiadomości Budowlane”), wygłaszając odczyty (np. w V 1912 na Zjeździe Lekarzy i Higienistów we Włocławku). Zaproszony przez S. Lilpopa zaprojektował w 1913 na terenie jego folwarku Wilhelmów k. Grodziska Mazowieckiego miasto-ogród nazwany później Podkową Leśną (realizację tego projektu przerwała i opóźniła I wojna światowa). Po zajęciu Warszawy Niemcy – starający się pozyskać sympatie Polaków by skłonić ich do uczestnictwa we własnym wysiłku zbrojnym – powołały do życia 15 XI 1915 PW, w której wydział architektury organizował ojciec T. Wśród wykładowców tego wydziału znalazł się sam T., kierując Katedrą Budowy Miast od 1919 jako zastępca profesora, od 1920 (po ochotniczym udziale w obronie Warszawy) jako profesor nadzwyczajny, a od 1934 zwyczajny, przemianowaną wówczas na Katedrę Urbanistyki, pierwszą w Polsce. Stworzył program nauczania tej dziedziny w duchu nowoczesnym wydając pionierskie dzieło Urbanistyka (t. I Budowa miasta w przeszłości w 1934, t. II Budowa miasta współczesnego w 1937). W roku akad. 1937/38 został wybrany na dziekana. W latach 1935-39 równolegle wykładał urbanistykę na Politechnice Lwowskiej. Zajmował się też ochroną zabytków, uczestnicząc od 1911 w pracach Tow. Opieki nad Zabytkami (w 1919 był jego przewodniczącym), uczestnicząc w ich inwentaryzacji.
W okresie dwudziestolecia niepodległości prowadził działalność projektową, od 1919 opracowując plan regulacyjny nowych dzielnic „Wielkiej Warszawy” – Targówka i Florentynowa, m.in. uczestnicząc z powodzeniem w wielu ważnych konkursach. Początkowo nawiązywał do form modernistycznego baroku (Gimnazjum Stefana Batorego w Warszawie, 1922). Najważniejszym dziełem T. było Muzeum Narodowe w Warszawie, którego budową kierował w latach 1927-38, stanowiące jeden z najważniejszych przykładów funkcjonalistycznej formy tzw. nowego klasycyzmu ogromnie popularnego w realizacjach monumentalnych okresu międzywojennego (m.in. Kancelaria II Rzeszy w Berlinie, czy Mazoleum Atatürka w Ankarze). Wykonywał też projekty urbanistyczne dla Lwowa, Łodzi czy Wilna.
W okresie okupacji niemieckiej T. uczestniczył aktywnie w konspiracyjnym nauczaniu politechnicznym, był promotorem i recenzentem kilku doktoratów, m.in. Kazimierza Wejcherta (Miasteczko polskie jako zagadnienie urbanistyczne), Gerarda Ciołka (Regionalizm w budownictwie wiejskim) i habilitacji Stanisława Herbsta (Ulica Marszałkowska). Aresztowany w 1942, przebywał na Pawiaku, wykupiony przez rodzinę z rąk gestapo, na początku 1943 powrócił do zajęć konspiracyjnych. W końcowych walkach powstania warszawskiego był ciężko ranny, leczył się do V 1945 w szpitalu w Żyrardowie. Później przebywał m.in. w Krakowie, gdzie wspólnie z Adolfem Szyszko-Bohuszem opracowywał projekt planowanego tam wydz. architektury. W 1948 zakończył redakcję t. III Urbanistyki (Miasto-przyroda-ogród), wydanego pod redakcją Kazimierza Wejcherta pt. Zieleń w urbanistyce (Warszawa 1963). Od XII 1945 kierował Katedrą Urbanistyki Akademii Górniczej w Krakowie, od 1954 Politechniki Krakowskiej. 30 XI 1947 PW przyznała mu doktorat honoris causa. W 1945-49 T. opracował koncepcję planu urbanistycznego Krakowa.
T. był uczonym humanistą o szerokich horyzontach, jego wykłady cieszyły się dużą popularnością.
T. Kotaszewicz: Tadeusz Tołwiński 1857-1951. Architekt, urbanista, twórca polskiej szkoły urbanistyki, Warszawa 2016 – tam obszerna dokumentacja archiwalna i bibliografia.
Bolesław Orłowski