Białobrzeski Czesław
BIAŁOBRZESKI Czesław (31 VIII 1878, Powszechonie, Rosja – 12 X 1953, Warszawa), fizyk. Syn Teofila, lekarza, i Haliny z Puchalskich.
Ukończył gimnazjum w Kijowie oraz wydział matematyczno-fizyczny na tamtejszym uniwersytecie. W 1908–10 pracował w laboratorium Paula Langevina w Paryżu, a po powrocie został mianowany (1913) profesorem fizyki uniwersytetu w Kijowie. Po wojnie przez rok (1920) był profesorem UJ, a od 1921 profesorem fizyki teoretycznej UW.
B. prowadził badania teoretyczne głównie z zakresu termodynamiki. Pasjonował się także eksperymentami. Po przybyciu do Warszawy zwrócił się do S. Pieńkowskiego z prośbą o przydzielenie mu powierzchni laboratoryjnej w budynku przy ul. Hożej 69. Jednak zgody nie uzyskał, wobec czego doprowadził do budowy osobnych pomieszczeń dla swego Zakładu Fizyki Teoretycznej przy ul. Oczki 3 i zorganizował tam doskonałe laboratorium poświęcone badaniom dielektryków, promieni kosmicznych i spektroskopii. Uczniami B. w tym laboratorium „Hoża-bis” byli m.in. I. Adamczewski i S. Mrozowski.
B. wykazał jako pierwszy, że w budowie wewnętrznej gwiazd istotną rolę odgrywa ciśnienie promieniowania, ponieważ przeciwdziała sile grawitacji zgniatającej materię gwiazdy (Sur l’equilibre thermodinamique d’une sphere gaseuse libre, „Bulletin International de l’Académie Polonaise des Sciences et des Lettres” 1913). Trzy lata później na taki sam pomysł wpadł astrofizyk angielski A. Eddington, ale w swym artykule nie zacytował B., zapewne nie znając jego artykułu ze względu na działania wojenne. B. dowiedział się o pracy Eddingtona dopiero po zakończeniu wojny i wtedy przesłał mu odbitkę swego artykułu. Jak potem pisał w swym Szkicu autobiograficznym: „Otrzymałem niezwłocznie odpowiedź, w której Eddington, zaznaczając, że nie znał mej pracy mówi: „I congratulate you on having been apparently the first to point out the large share of radiation pressure in the internal equilibrium of a star [‘gratuluję panu tego, że najwidoczniej był pan pierwszym, który podkreślił rolę ciśnienia promieniowania w równowadze wewnętrznej gwiazdy’].
Niestety, poza tym listem prywatnym, Eddington nigdy nie wspomniał w swych pracach o odkryciu B., toteż pozostaje ono w cieniu znacznie szerszych dokonań angielskiego uczonego. Osiągnięcie B. jest jednak nadal pamiętane i cytowane (np. G. Tiercy L’Équilibre radiatif dans les etoiles, Paris 1935, S. Chandrasekhar An Introduction to the Study of Stellar Structure, New York 1939)
Dużym osiągnięciem B. było zorganizowanie w Warszawie (1938) prestiżowej konferencji New Theories in Physics, z udziałem najbardziej znanych uczonych zajmujących się wówczas fizyką, z N. Bohrem na czele. Konferencja ta jest powszechnie uznawana za jeden z ważnych etapów rozwoju fizyki kwantowej. Wygłoszone referaty i przebieg dyskusji zostały opublikowane w Paryżu (1939) po angielsku i francusku.
W czasie okupacji B. przekształcił zakład przy ul. Oczki 3 w ośrodek badań fizyko-chemicznych na potrzeby służb miejskich. W ten sposób uratował przyrządy przed wywiezieniem, a asystentom zapewnił legalne zatrudnienie. Była to też przykrywka dla działalności naukowej. Niestety budynek został zniszczony bombą podczas nalotu sowieckiego w dniu 1 IX 1942.
B. interesował się filozofią fizyki, zwłaszcza interpretacją zjawisk atomowych i kwantowych. Podczas wojny przygotował trzytomowe dzieło Podstawy poznawcze fizyki. Niestety dzieło to spłonęło podczas powstania warszawskiego 1944. Po wojnie odtworzył skrót tej pracy w objętości jednego tomu. Został on wydany pośmiertnie pod tytułem Podstawy poznawcze fizyki świata atomowego (1954).
B. odegrał wielką rolę w rozwoju fizyki w Polsce. Wydał wiele skryptów ze swych doskonałych wykładów dotyczących poszczególnych działów fizyki teoretycznej. Był jednym z pierwszych propagatorów teorii względności w naszym kraju. Współtworzył Polskie Tow. Fizyczne (1921), a potem był jego wicepresem i prezesem. Należał do członków PAU, a potem PAN. W 1947–51 był wiceprezesem Międzynarodowej Unii Fizyki Czystej i Stosowanej (IUPAP).
Śródka.
Cz. Białobrzeski: Szkic autobiograficzny i uwagi o twórczości naukowej, „Nauka Polska” 1927, nr 6; J. Hurwic: Czesław Białobrzeski. Fizyk i filozof fizyki, „Postępy Fizyki” 1987, t. 38, z. 3; S. Mrozowski: Czesław Białobrzeski, „Postępy Fizyki” 1970, t. 21, z. 5; W.M. Ścisłowski: Czesław Białobrzeski, „Postępy Fizyki” 1954, t. 5, z. 4; A.K. Wróblewski: Nobliwy starszy pan, „Wiedza i Życie” 2012, nr 4.
Andrzej Kajetan Wróblewski