Kortum Karol
KORTUM Karol (1749, Bielsko – 19 XII 1808, Warszawa), fizyk, bankowiec, działacz gospodarczy. Był synem Ernesta, lekarza kopalni w Wieliczce.
O wczesnych latach jego życia wiadomo niewiele. Kształcił się w Krakowie. Miał studiować w Akad. Krakowskiej, ale brak jego nazwiska w Album studiosum.
Około 1768 K. osiadł w Warszawie. Działał aktywnie w gminie ewangelicko-augsburskiej, w 1785 został jednym z przedstawicieli zboru warszawskiego. W 1783 uzyskał tytuł konsyliarza królewskiego. Był członkiem (1793–94) komisji zajmującej się upadłymi bankami. Podczas zaboru pruskiego opracował na zlecenie administracji porównanie nowych miar z dawnymi polskimi. Po wkroczeniu do Warszawy wojsk francuskich w 1806 nadzorował szpitale miejskie. Negocjował z rządem austriackim w Wiedniu dostawy soli dla Księstwa Warszawskiego.
Biogram K. w PSB przedstawia głównie jego działalność społeczno-gospodarczą. Tymczasem K. był na przeł. XVIII i XIX w. wybitnym polskim przedstawicielem nauk fizyczno-chemicznych, jedynym, który publikował swe prace w periodykach zagranicznych.
Oryginalne wyniki uzyskane przez K. były omawiane w ówczesnej niemieckiej i brytyjskiej literaturze fizycznej, nawet w podręcznikach; trafiły też do fundamentalnego wówczas encyklopedycznego wydawnictwa Physikalisches Wörterbuch J.S.T. Gehlera. K. przedstawiał także niektóre swe prace na posiedzeniach TWPN, którego bardzo aktywnym członkiem był od chwili wyboru w XI 1802. Wydaje się jednak, że w ówczesnej Warszawie istniało niewielu ludzi, którzy rozumieli i doceniali znaczenie większości odkryć K. Dodatkowo fakt, że był on samoukiem i prowadził badania w prywatnym laboratorium, przyczynił się do szybkiego zapomnienia jego wybitnych osiągnięć. Encyklopedie wydane po 1918 w ogóle nie zawierają o nim wzmianki.
Rozległą wiedzę z fizyki i chemii K. zdobył samodzielnie na podstawie lektur. W swej bibliotece zebrał ponad 700 tomów, przeważnie dzieł z fizyki. Skupił się na badaniach zjawisk elektrycznych. Sprowadzał zza granicy najnowsze modele maszyn elektrostatycznych, elektrometry, pompy próżniowe, stos Volty, termometry, higrometry, wagi, mikroskopy; miał także bogaty zestaw minerałów, metali, chemikaliów itd.
K. opublikował łącznie 15 prac naukowych, w tym aż 11 w czasopismach niemieckich. Większość miała charakter pionierski i jest do dziś tak oceniana w literaturze zagranicznej. W obszernym artykule Resultate einer Reihe elektrischer Versuche, in der Absicht angestellt: die phosphorische Eigenschaft verschiedener Körper zu beobachten („Magazin für das Neueste an der Physik und Naturgeschichte” 1794, Bd. 9, St. 2) K. podał wyniki swych systematycznych badań 168 najrozmaitszych substancji organicznych i nieorganicznych. Poddawał je wyładowaniom z butelki lejdejskiej i badał wywołaną tym fosforescencję, jej barwę, jasność i czas trwania. Były to pierwsze w Polsce i na świecie systematyczne badania luminescencji. Streszczenie tych badań K. przedstawił na posiedzeniu TWPN w V 1803 i opublikował w „Rocznikach Towarzystwa Warszawskiego Przyjaciół Nauk” (1803, t. 2, s. 317–338). Zamieszczone w tej wersji przypisy dowodzą doskonałej znajomości bieżącej literatury naukowej.
W 1791 opublikował w czasopiśmie „Magazin für das Neueste aus der Physik und Naturgeschichte” wyniki badań nad przewiercaniem różnych płytek za pomocą iskry elektrycznej z butelki lejdejskiej, a w 1795 – wyniki badań nad rozdzielaniem mieszanin substancji sproszkowanych metodą elektryzacji. Te ostatnie wyniki były szeroko dyskutowane na łamach „Annalen der Physik”, a sam artykuł K. został także przetłumaczony na angielski. W 1800 i 1802 K. opublikował wyniki swych badań z dziedziny elektrochemii – zajmował się mianowicie zjawiskiem elektrolizy przy użyciu stosu Volty. Te prace należały do najwcześniejszych na świecie, gdyż sam stos Volty poznano dopiero w 1800.
K. był także pionierem meteorytyki. W 1805 ogłosił artykuł o meteorytach, których pozaziemskie pochodzenie zaczęto dopuszczać dopiero po 1803. Wykonał, jako pierwszy w Polsce, badania chemiczne składu meteorytu, który spadł na Ukrainie w 1797. Obszerne przypisy w tym artykule także świadczą o jego świetnej znajomości zagranicznej literatury naukowej na temat meteorytów.
Najłatwiejsza do zrozumienia w Warszawie stała się praca K. na temat piorunochronów, zamieszczona w 1804 w „Rocznikach Towarzystwa Warszawskiego Przyjaciół Nauk”. Zalecenia K. rozpropagował Jan Bystrzycki, który omówił je bardzo obszernie w jednym z rozdziałów przygotowanego przez siebie i uzupełnionego wydania Fizyki Józefa Hermana Osińskiego (tom II, 1806). Został też zapamiętany artykuł K. na temat możliwości wykorzystania owada zwanego czerwcem polskim do wyrabiania barwników. Z tego powodu w Historii nauki polskiej (t. 3) K. jest przedstawiony jako chemik amator interesujący się problemami farbiarstwa. O jego znanych w świecie pionierskich pracach z fizyki i chemii nie ma tam ani słowa.
PSB (R.W. Wołoszyński).
Z. Ruziewicz: Karol Kortum i jego zapomniane prace naukowe, „Wiadomości Chemiczne” 1990, t. 44, z. 1.
Andrzej Kajetan Wróblewski