Rogaliński Józef
ROGALIŃSKI Józef (20 XI 1728, Jurkowo, pow. kościański – 6 XI 1802, Poznań), fizyk, pedagog. Pochodził ze szlachty, był synem Antoniego i Heleny Rogalińskiej.
Uczył się w jezuickim kolegium w Poznaniu i tam przypuszczalnie też studiował w 1744–46 filozofię z matematyką. W VIII 1746 wstąpił do zakonu jezuitów. Odbywał nowicjat w Krakowie, a potem w Jarosławiu w 1748–51 studiował komentarze do pism Arystotelesa oraz matematykę pod kierunkiem F. Grodzickiego. Był nauczycielem w Brześciu n. Bugiem, Toruniu i Kaliszu.
Jesienią 1754 wyjechał na studia teologiczne do Rzymu i tam poznał sławnego Rudjera Boscovicha. W 1759 udał się do Paryża, gdzie studiował matematykę, fizykę doświadczalną i astronomię w jezuickim Collège Louis-Le-Grand. Spośród wykładowców paryskich największy wpływ na R. wywarł sławny Jean-Antoine Nollet.
Po ośmiu latach studiów za granicą R. wrócił w 1762 do Poznania i założył tam nowoczesny „gabinet” z licznymi przyrządami fizycznymi, które zakupił dzięki hojnemu wsparciu królowej Marii Leszczyńskiej. Stworzył też obserwatorium astronomiczne, w którym zaczął prowadzić obserwacje. We IX 1762 rozpoczął pierwsze w Polsce regularne wykłady publiczne ilustrowane doświadczeniami. Cieszyły się one wielkim powodzeniem. Wkrótce R. opracował książkę Doświadczenia skutków rzeczy pod zmysły podpadających na publicznych posiedzeniach w szkołach poznańskich S.J. na widok wystawione i wykładane. Pierwsza księga tego dzieła ukazała się w Poznaniu w 1765, została szybko wyczerpana i wydano ją ponownie w 1771. Następne trzy księgi (tomy) wyszły drukiem kolejno w latach 1767, 1770 i 1776. Całość obejmowała ponad 2200 stron, z tym, że ponad połowę ostatniej księgi zajmował wykład sztuki wojskowej, oryginalny pomysł R.
Wykłady i książkę R. wzorował na słynnym sześciotomowym dziele Nolleta Leçons de physique experimentale. Podręcznik R. – pomijając wspomniany wykład sztuki wojskowej – był jednak ograniczony w zasadzie do szeroko pojętej mechaniki i nie obejmował zjawisk cieplnych, elektrycznych, magnetycznych i optycznych. Był też rozwlekły i przegadany w porównaniu ze znacznie krótszym objętościowo, ale obejmującym całą ówczesną fizykę podręcznikiem J. H. Osińskiego.
Chociaż R. miał do dyspozycji doskonale wyposażone laboratorium – podziwiał je np. L. Euler podczas przejazdu przez Poznań w 1766 – wykorzystywał je jednak tylko do celów dydaktycznych. Nie miał chyba pomysłów na prowadzenie pracy badawczej. Wydał tylko w 1766 pod nazwiskiem swego ucznia – S. Turno – broszurę O dziwnych bursztynowania skutkach. W 1769 i w 1777 odwiedzał Gdańsk, gdzie w dyskusjach z członkami aktywnego naukowo Societas Physicae Experimentalis przypuszczalnie szukał ewentualnych wskazówek.
R. miał ambitny projekt założenia Akad. Poznańskiej w kolegium pojezuickim. KEN zmodyfikowała ten plan, dążąc do utworzenia Akad. Wielkopolskiej z połączenia Akad. Lubrańskiego i kolegium pojezuickiego. Jednak ten ambitny plan nie doczekał się realizacji, szkoły zostały połączone tylko w szkołę wydziałową i podporządkowane Szkole Głównej Koronnej. R. współpracował z KEN, wizytował liczne szkoły, a wezwany przez nią do Warszawy wygłosił 5 X 1778 kazanie na rozpoczęcie sejmu. Nie doczekał się jednak urzędu biskupiego, na który liczył.
R. był jednym z czołowych reformatorów życia umysłowego w Polsce. Jego wielką zasługą, podobnie jak innych autorów ówczesnych polskich podręczników, jest także opracowanie polskiej nomenklatury fizycznej.
PSB (B. Natoński).
M. Bąk: Powstanie i rozwój polskiej terminologii nauk ścisłych, Wrocław–Warszawa 1984; F. Chłapowski: Józef Rogaliński, uczony poznański czasów Oświecenia, fizyk, astronom, pedagog, Poznań 2007 (reedycja pracy z 1902 z uzupełnieniami); T.M. Nowak: Prawidła całej sztuki wojennej w ujęciu Józefa Rogalińskiego SJ z 1776 roku, s. 339–356, [w:] Wkład jezuitów do nauki i kultury w Rzeczypospolitej obojga narodów i pod zaborami, red. I. Stasiewicz-Jasiukowa, Kraków–Warszawa 2004.
Andrzej Kajetan Wróblewski