Stenz Edward
STENZ Edward (22 I 1897, Warszawa – 22 II 1956, Sztokholm), geofizyk. Syn Teodora i Joanny z domu Domke.
Uczęszczał do Gimnazjum im. Mikołaja Reja i po uzyskaniu matury w 1917 wstąpił na wydz. filozoficzny UW. Przerwał studia w 1918 ze względu na powołanie do wojska. Służył w Głównej Wojskowej Stacji Meteorologicznej w Warszawie. Po ukończeniu służby wojskowej w XI 1920 kontynuował studia fizyki zakończone dyplomem w 1924. Będąc jeszcze studentem III roku został zatrudniony jako asystent S. Pieńkowskiego w Zakładzie Fizyki Doświadczalnej UW. Zainteresował się zagadnieniami geofizyki i prowadził badania natężenia promieniowania słonecznego w Szwajcarii (1923) i w Argentynie (1925). Po powrocie został dyrektorem Obserwatorium Morskiego w Gdyni. W 1926 uzyskał stopień doktora w Uniw. Stefana Batorego w Wilnie na podstawie rozprawy Natężenie promieniowania słonecznego i insolacja w Warszawie – jego promotorem był profesor Władysław Dziewulski. Prowadził badania promieniowania słonecznego w Laponii i w Omsku. W 1928 przeniósł się do Lwowa do Instytutu Geofizyki i Meteorologii Uniw. Jana Kazimierza kierowanego przez H. Arctowskiego. Prowadził badania we Francji i Belgii, gdzie m.in. zwiedził obserwatoria magnetyczne.
W latach 1932–33 S. pracował w Państwowym Instytucie Meteorologicznym, a potem (1934–37) – jako st. asystent – w Obserwatorium Magnetycznym w Świdrze kierowanym przez profesora PW S. Kalinowskiego. Został przez niego usunięty z pracy po tym, jak zwrócił mu uwagę na poważną pomyłkę w interpretacji pomiarów magnetycznych. Opublikował Bemerkungen über den täglichen Verlauf der magnetischen Vertikalkomponente in Świder, Warszawa 1938.
W 1937 S. objął stanowisko kierownika pierwszego w Polsce Meteorologicznego Obserwatorium Wysokogórskiego na Kasprowym Wierchu, a w 1939 wyjechał do Afganistanu, aby tam zorganizować służbę meteorologiczną. Ze względu na działania wojenne jego pobyt w Kabulu bardzo się przedłużył. W latach 1939–48 był dyrektorem służby meteorologicznej i hydrologicznej Afganistanu.
S. wrócił do Warszawy dopiero w lecie 1948. Habilitował się w 1949 na UMK w Toruniu na podstawie wyników badań w Afganistanie (Zagadnienie klimatów suchych w świetle wyparowania, Toruń 1949). Stał się założycielem geofizyki na UW. W 1949 powstała kierowana przez niego Katedra Geofizyki I (Fizyka Litosfery) oraz Katedra Geofizyki II (Fizyka Atmosfery) kierowana przez Teodora Kopcewicza. W 1952 przemianowano je (bez zmiany kierownictwa obu Katedr) na Katedrę Fizyki Litosfery i Katedrę Fizyki Atmosfery. Stworzyły one Zespół Katedr Geofizyki UW. S. był pierwszym redaktorem czasopisma „Acta Geophysica Polonica” (obecnie „Acta Geophysica”) i przewodniczącym Komitetu Geofizyki PAN (od 1952).
S. był wybitnym znawcą promieniowania słonecznego, które badał w różnych miejscach i na różnych wysokościach. Był także znakomitym popularyzatorem nauk o Ziemi. W 1936 wydał świetną książkę Ziemia, fizyka globu, mórz i atmosfery, która była wznawiana po wojnie (1953, 1956) pod nieco zmienionym tytułem Fizyka wnętrza ziemi, mórz i atmosfery. Był autorem ponad 250 publikacji i artykułów, także popularnych.
T. Olczak: Prof. Dr Edward Stenz 1897–1956, „Postępy Fizyki” 7, 530–533 (1956); M. Mackiewicz: Prof. Dr Edward Stenz, „Postępy Astronomii” 4, 99–101 (1956); Z. Mikulski, M. Mołga, A. Rojecki, S. Zych: Prof. Dr Edward Stenz, „Przegląd Geofizyczny” I (IX), 149–165 (1956); R. Teisseyre: Wspomnienie o Profesorze Stenzu, „Przegląd Geofizyczny”, t. 42, nr 1 (1997); J. Fedirko: Edward Stenz – geograf, wybitny badacz Afganistanu, „Prace Geograficzne” z. 127 (2011).
Andrzej Kajetan Wróblewski