Graftio Henryk
GRAFTIO Henryk (14 XII 1869, Dyneburg – 30 IV 1949, Leningrad), inżynier komunikacji, pionier hydrotechniki i elektryfikacji kolei. Syn Józefa, technika Kolei Rysko-Orłowskiej ze spolonizowanej rodziny szlacheckiej Graftioux, wynalazcy prędkościomierza parowozowego nagrodzonego złotym medalem na wystawie powszechnej w Paryżu (1878), i Antoniny, polskiej szlachcianki.
G. uczył się w gimnazjum w Moskwie, a następnie w Symferopolu, gdzie jego ojciec pracował przy budowie Kolei Łozowo-Sewastopolskiej, a po jego śmierci (1885) przeniósł się do Odessy. Ukończył tam gimnazjum klasyczne Ryszelewskiej, a potem wydz. fizyczno-matematyczny Uniw. Noworosyjskiego (1892). Po ukończeniu Instytutu Inżynierów Komunikacji w Petersburgu (1892–96) pracą dyplomową dotyczącą elektryfikacji kolei, został wysłany przez ministerstwo komunikacji do Francji, Szwajcarii, Włoch i USA (1896–1900), gdzie zapoznał się z wytwarzaniem odpowiedniego taboru (m.in. elektrowozów w Paryżu), urządzeń związanych z napędem elektrycznym oraz ich eksploatacją. W tym czasie opublikował pionierską pracę dotyczącą elektryfikacji kolei pt. Sowriemiennoje położenije elektriczieskoj tiagi na żeleznych dorogach (1899). Uczestniczył też w opracowaniu pierwszego w imperium rosyjskim projektu elektryfikacji linii kolejowej – miała nią być Kolej Warszawsko-Kaliska (1900) i w budowie kolei wąskotorowej Herby – Częstochowa (1901–02), którą projektował przewidując napęd elektryczny. G. opracowywał projekty elektryfikacji linii kolejowych na Krymie i Zakaukaziu, m.in. Bachczysaraj – Jałta (1903). Był inspektorem budowy pierwszej w Rosji szerokotorowej Oranienburskiej Kolei Elektrycznej Petersburg – Oranienbaum – Krasnaja Gorka (1911–14). Zbudował też sieć tramwajów elektrycznych w Petersburgu długości ponad 100 km oraz zasilającą je elektrownię (1906–07). Osobiście kierował pierwszym tramwajem, jaki przejechał Newskim Prospektem. Uznawany był za najwybitniejszego w Rosji, obok H. Merczynga, specjalistę w dziedzinie elektryfikację kolei. W 1909 zaproszono go jako eksperta do Włoch, gdzie współpracował przy elektryfikacji górskiego odcinka linii kolejowej Genua – Busalla.
Ważną dziedziną działalności elektryfikacyjnej G. był jego pionierski wkład w budowę elektrowni. Na początku XX wieku kierował budową fabrycznych elektrowni węglowych w Jarosławiu, Oriechowo-Zujewie i Petersburgu. Zajął się projektowaniem i propagowaniem hydroelektrowni, a także wyszukiwaniem najkorzystniejszych miejsc dla ich lokalizacji. Badał w tym celu m.in. porohy Dniepru i rzeki Wołchow, kaukaskie i krymskie wybrzeża Morza Czarnego, rzeki płn. Rosji i Armenii.
W 1901 zaprojektował i zbudował (1903) wraz z prof. Michaiłem Szatelenem pierwszą rosyjską przemysłową elektrownię wodną na rzece Podkumok w Essentukach na Kaukazie. Sfinansowana przez Kolej Władykaukaską obsługiwała ona cztery miejscowości kurortu Mineralnyje Wody (Kisłowodzk, Essentuki, Piatigorsk i Żeleznowodzk), zasilając prądem oświetlenie ulic, linię tramwajową i pompy wód mineralnych.
Jednocześnie od 1907 nieprzerwanie wykładał w Instytucie Elektrotechnicznym w Petersburgu, od 1921 jako profesor (1924–25 dyrektor), kierując Katedrą Elektryfikacji Kolei (1919–20) i Katedrą Elektrowni Centralnych (1945–49). Po śmierci H. Merczynga (1916) przejął też po nim wykłady elektrotechniki i elektryfikacji kolei w petersburskim Instytucie Inżynierów Komunikacji. Był też naczelnikiem wydziału trakcji elektrycznej w ministerstwie komunikacji (1915–18).
Po przewrocie bolszewickim w Rosji, kiedy elektryfikacja stała się jednym z głównych haseł propagandy, otworzyły się przed G. szerokie możliwości realizacyjne. Kierował Zarządem Elektryfikacji Kolei w Ludowym Komisariacie Komunikacji (1918–20) opracowując odpowiednie plany. Był jednym z inicjatorów powołanej przez W. Lenina Państwowej Komisji Elektryfikacji Rosji (GELRO), wytyczając w niej kierunki elektryfikacji transportu oraz elektryfikacji regionu kaukaskiego.
W tym programie ważne znaczenie propagandowe miała budowa hydroelektrowni Wołchowskiej, do czego G. namawiał władze i podejmował działania już od 1909. Opracowywał projekty jej i linii przesyłowej wysokiego napięcia mającej połączyć ją z Petersburgiem najpierw sam (1911), a następnie wspólnie z inż. E. A. Palicynem (1912), modyfikował te ustalenia zwiększając moc turbin (1914), konsultował wstępne umowy zawierane w tym celu z firmami Siemens & Halske i Westinghouse (1910).
Ostatecznie w oparciu o jego założenia i wytyczne doszło do realizacji na Pietropawłowskich Porohach rzeki Wołchow pierwszej dużej sowieckiej hydroelektrowni wyposażonej w 4 turbiny firmy ASEA i osprzęt produkcji szwedzkich firm Verkstaden Kristinehamn i NydQvist & Holm. Uruchomiono ją w 1926 o mocy 58 MW, a w 1927 uzupełnioną pierwszą sowiecką turbiną zbudowaną z pomocą specjalistów szwedzkich w Zakładach im. Kirowa „Elektrosiła” w Leningradzie.
G. uczestniczył w tej inwestycji od 1918 jako zastępca głównego inżyniera budowy, a w 1921–27 główny inżynier. Miał też wkład w adaptację szwedzkiej dokumentacji i uruchomienie sowieckiej produkcji turbin i innych urządzeń w zakładzie „Elektrosiła” i w Leningradzkich Zakładach Metalowych im. Stalina. Nie ustrzegł się w związku z tym niebezpiecznej przygody: aresztowany w 1921 wraz z całym kierownictwem „Wołchowstroju” przez CzeKa pod zarzutem udziału w spisku kontrrewolucyjnym, został po kilku miesiącach uwolniony dzięki osobistej interwencji Lenina i wrócił do pracy na wyższe, naczelne stanowisko.
W latach 1927–35 kierował budową hydroelektrowni Niżnieświrskiej (uruchomionej w 1933), o mocy 220 MW. Według projektu G. po raz pierwszy w praktyce budowlanej tamę hydroelektrowni o specjalnym rozszerzonym przekroju posadowiono bez kesonów na niestabilnych, pływających, piaszczysto-ilastych osadach dewońskich. Siłownię wyposażono w turbiny produkcji zakładów „Energosiła” w Leningradzie. Także według jego projektu zbudowano pierwszą w ZSRR linię przesyłową wysokiego napięcia 220 kV Świr – Leningrad. W latach 1927–28 był członkiem zarządu „Elektrotoka” Ludowego Komisariatu Ciężkiego Przemysłu w Leningradzie. W 1932 wybrany został członkiem rzeczywistym Akademii Nauk ZSRR. Przewodniczył komisji ds. projektu kanału Wołga – Don. W latach 1938–45 pełnił funkcję głównego inspektora ds. budowy hydroelektrowni Ludowego Komisariatu Przemysłu Ciężkiego ZSRR, później ministerstwa energetyki ZSRR. Podczas pracy na tym stanowisku inspekcjonował wiele budów sowieckich hydroelektrowni opiniując i rozwiązując wiele trudnych problemów technicznych. Podczas wojny prowadził ewakuację urządzeń energetycznych do Azji Środkowej oraz rozbudowywał energetykę. Po powrocie do Leningradu odbudowywał zniszczone elektrownie, w tym Dnieprowską i Niżnieświrską.
G. pozostał bezpartyjny, w 1922 wybrany został członkiem Rady Miasta Leningradu, od 1935 był członkiem Leningradzkiego Komitetu Wykonawczego. W latach 1931–38 był członkiem Centralnego Komitetu Wykonawczego ZSRR.
Został pochowany w Leningradzie na cmentarzu Bolszeochtińskim. Na jego nagrobku z katolickim krzyżem znajdują się przedstawienia i daty jego najważniejszych realizacji. W rosyjskiej służbie państwowej otrzymał tytuł radcy dworu. Został odznaczony: w 1914 Orderem św. Anny III kl.; w 1927 za budowę hydroelektrowni Wołchowskiej Orderem Czerwonego Sztandaru Pracy, w 1936 za udział w opracowaniu planu GOELRO jako członek Gospłanu Orderem Lenina. W uznaniu zasług w 1946 rząd sowiecki podarował mu samochód osobowy GAZ-11-73. Po jego śmierci jego imieniem nazwano m.in. Hydroelektrownię Niżnieświrską i dawną ulicę Permską w Leningradzie. W Wołchowie i w osadzie Świrstroj ustawiono jego popiersia. W 1979 reżyser Genadij Kazanski zrealizował biograficzny film fabularny Inżynier Graftio, w którym jego rolę zagrał aktor Anatolij Papanow.
Г.О. Графтио: Современное положение електрической тяги на железных дорогах, Варшава 1899. Список личного состава Министерства Путей Сообщения, Пeтроград 1916; Генрих Осипович Графтио [Некролог], „Электрические станции” 1949, nr 6; Г.О. Графтио: Cтроитель первых гидроэлектростанций в СССР 1869–1949, под общ. ред. Г. М. Кржижановского, Москва 1953; В. Н. Шевцов, И. С. Смирнов: Генрих Осипович Графтио, Москва – Ленинград 1955; Historia Elektryki Polskiej. Trakcja Elektryczna, t. V, Warszawa 1971, s. 24; J. Róziewicz: Polsko-rosyjskie powiązania naukowe (1725–1918), Ossolineum 1984, s. 197; B. Pokropiński: Tabor Drogi Żelaznej Warszawsko-Wiedeńskiej, Warszawa 2015, s. 132–133; К.М. Махобей: Роки навчання, формування свiтогляду та сфери наукових iнтересiв академiка Г.О. Графтiо, „Питання історіі науки і техніки” 2015, nr 4, s. 22–30; Hasło Графтио Генрих Осипович (14.12.1869, г. Динабург – 30.04.1949, г. Ленинград), Энциклопедия Санкт-Петербурга, http://www.encspb.ru/object/2860457144?lc=ru, dostęp 6 lutego 2019 r.; Санкт-Петербургский государственный электротехнический университет „ЛЭТИ”, Ректоры университета 1866—2001. СПбГЭТУ; https://etu.ru/ru/universitet/istoriya-universiteta/rektory-universiteta, dostęp 6 lutego 2019 r.; ГРАФТИО Генрих Осипович (1869–1949),bhttp://funeral bgbspb.narod.ru/necropols/bolsheohtinskoe/tombs/graftio/graftio.html, [dostęp 7.02.2019]; Первая промышленная ГЭС России, http://blog.rushydro.ru/?p=3060, [dostęp 20.02.2019]
Zbigniew Tucholski