Strasburger Edward Adolf
STRASBURGER Edward Adolf (1 II 1844, Warszawa – 19 V 1912, Bonn), botanik, światowej sławy anatom i cytolog roślin. Syn Edwarda Bogumiła, zamożnego warszawskiego cukiernika przybyłego z Saksonii, oraz Anny Karoliny z Schützów.
Od dzieciństwa interesował się roślinami, wysłany przez ojca do Paryża na praktykę zawodową słuchał wykładów z botaniki na Sorbonie, po powrocie studiował botanikę w warszawskiej Szkole Głównej pod kierunkiem prof. J. Alexandrowicza. Wysłany na dalsze studia do Niemiec, pracował tam pod kierunkiem najwybitniejszych ówczesnych botaników, profesorów uniwersytetów w Bonn (H. Schacht, anatom roślin), w Poppelsdorfie (J. Sahs, fizjolog) i w Jenie (N. Pringsheim, morfolog roślin, oraz zoolog i propagator ewolucjonizmu E. Haeckel). U Pringsheima, którego był asystentem, zrobił doktorat (1865), po czym powrócił do Warszawy, uzyskał w Szkole Głównej habilitację (1867) na podstawie rozprawy Krótki rys historii rozwoju szparek u roślin i podjął, jako docent, wykłady. Wobec braku akceptacji władz dla kandydatury S. na stanowisko profesora w rusyfikowanym Cesarskim Uniw. Warszawskim, w który przekształcono Szkołę Główną, przyjął on – w 1869, a więc w wieku 25 lat – propozycję objęcia Katedry Botaniki w uniwersytecie w Jenie, zajmowanej przed nim przez tak wybitnych uczonych, jak M. Schleiden i N. Pringsheim. Przebywał tam przez 11 lat, pracując intensywnie i stając się znanym w świecie pionierem nauki o komórce roślinnej, cytologii. Później przeniósł się do Bonn, gdzie na tamtejszym uniwersytecie w 1880–1912 obejmował Katedrę Botaniki, kierował dobrze urządzonym Inst. Botanicznym, pełnił funkcje dziekana i rektora, i publikował kolejne rozprawy, które ugruntowały jego sławę naukową. Znany był także jako redaktor najważniejszego wówczas czasopisma botanicznego w Niemczech „Jahrbücher für wissenschaftliche Botanik”, którym kierował, wraz z W. Pfefferem, po śmierci jego założyciela, N. Pringsheima.
Dorobek naukowy S. był doceniany przez współczesnych. Otrzymał doktoraty honorowe uniwersytetów w Getyndze, Oksfordzie, Connecticut, Chicago i Brukseli, został wybrany na członka akademii w Berlinie, Monachium, Paryżu, Londynie, Bostonie, Dublinie, Turynie, a także towarzystw naukowych w Belgii, Holandii, Danii i Szwecji. Od rządu Prus otrzymał godność tajnego radcy (geheimer Regierungsrath). Na jego cześć francuski botanik, Henri Ernest Baillon, nadał nowemu rodzajowi rośliny odkrytej w Nowej Kaledonii nazwę Strasburgeria (1876).
Mimo że po opuszczeniu kraju w 1869 S. nigdy już na dłużej nie odwiedził ojczyzny, utrzymywał jednak do końca życia kontakty z polskim uczonymi i, oczywiście, z bliską rodziną, która pozostała w Polsce. Jego dzieci jednak zerwały z polskością. Korespondował m.in. z J. Alexandrowiczem, E. Godlewskim, E. Janczewskim, L. Nowakowskim, J. Rostafińskim i Z. Wóycickim, w latach 70. i 80. posłał do warszawskich czasopism kilka przyczynków naukowych i artykułów popularyzujących aktualną wiedzę botaniczną. Gorąco poparł polskie wydanie swojego słynnego Das kleine botanische Prakticum für Anfänger (1884), tłumaczonego zresztą na wiele języków. Napisanie tej książki planował jeszcze w czasie wykładów w Szkole Głównej, a wydanie warszawskie (pt. Krótki przewodnik do zajęć praktycznych z botaniki mikroskopowej, 1887) znacznie – w stosunku do niemieckiego oryginału – zmienił i uzupełnił. Przyjął godność członka korespondenta (1873) i członka czynnego (1888) AU w Krakowie.
S. był uzdolnionym dydaktykiem. W czasie docentury w Szkole Głównej jego wykładów słuchali wybitni później nasi uczeni, E. Godlewski, L. Nowakowski i J. Rostafiński. W Jenie, a szczególnie w Bonn, do dużego i świetnie wyposażonego Inst. Botanicznego napływali do S. zdolni uczniowie z całego świata, wielu z nich objęło później katedry, szczególnie w Niemczech, ale nie tylko; jego wychowankowie byli profesorami botaniki w Europie, a także w większości ważniejszych uniwersytetów USA. Z Polaków studiowali u S., krócej lub dłużej, Aleksander Zalewski, M. Raciborski, Bronisław Dębski i świetnie się zapowiadający, przedwcześnie zmarły Edward Strumpf. Niezastąpione były jego dwa praktyczne przewodniki do badań mikroskopowych, wydane w 1894, tłumaczone na wiele języków; szczególnie większy z nich (Das botanische Prakticum. Anleitung zum Selbststudium der mikroskopischen Botanik...) zawierał ogromną ilość informacji i umożliwiał czytelmikom korzystanie z wielkiego doświadczenia autora. Dużą popularność na całym świecie zyskał akademicki podręcznik botaniki ogólnej napisany przez S. i jego trzech uczniów, F. Nolla, H. Schencka i A.F.W. Schimpera (Lehrbuch der Botanik für Hochschulen, 1894), wielokrotnie wznawiany i uzupełniany także po śmierci jego pierwszych autorów (33 niemieckie wydanie ukazało się w 1991), tłumaczony na wiele języków, w Polsce dwukrotnie wydawany w różnych tłumaczeniach (1915, 1960).
Dorobek naukowy S. dotyczy głównie mikroskopowej budowy roślin i procesów ich rozmnażania. Przygotowały go do tych badań studia u Schachta, który zapoznał go z techniką badań z użyciem mikroskopu, i u Pringsheima, najlepszego wówczas badacza procesów rozwojowych roślin. Pobyt w Jenie umożliwił mu bliskie kontakty z firmą optyczną Carla Zeissa, a w szczególności przyjaźń z Ernstem Karlem Abbe, wspólnikiem Zeissa i jednocześnie profesorem fizyki uniwersytetu w Jenie. S. mógł wypróbowywać najnowsze konstrukcje i ulepszenia firmy, tak więc pracował na najlepszym ówcześnie sprzęcie.
Budowę roślin, zarówno na poziomie anatomicznym, jak i cytologicznym, S. badał, uwzględniając procesy ich rozwoju. Powstawania szparek w komórkach skórki dotyczyły jego najwcześniejsze prace, doktorska (nie opublikowana) i habilitacyjna (1867). Wyjaśnił przebieg procesu zapłodnienia u paproci, wątrobowców i roślin nasiennych. W monografii Die Coniferen und Gnetaceean (1872) opisał przebieg rozwoju iglastych i roślin gniotowatych, stanowiących pod tym względem przejście do roślin okrytozalążkowych; praca ta stała się ważnym przyczynkiem do poznania filogenezy tych organizmów. W pracy o tworzeniu się i podziale komórek (Über Zellbildung und Zellteilung, 1875) zwrócił uwagę na treść wewnętrzną komórki i na udział jądra w procesie podziału, pierwszy opisał szczegóły mitotycznego podziału jądra, a dzięki tej i następnym pracom S. stał się twórcą cytologii roślin.
W następnych latach rozwijał te badania: ukazały się dwa kolejne, poprawiane i uzupełniane wydania wspomnianej monografii (Über Zellbildung…1876, 1880). Następna monografia Neue Untersuchungen über den Befruchtungsvorgang bei den Phanerogamen als Grundlage für eine Theorie der Zeugung (1884) przyniosła nowe istotne szczegóły przebiegu zapłodnienia u roślin wyższych, zwłaszcza dotyczące budowy i zachowania się jądra w tym procesie. S. nie porzucał w tym czasie zagadnień czysto anatomicznych, czego dowodem były obszerne studia o budowie i wzroście ściany komórkowej (Über den Bau und das Wachstum der Zellhäute, 1882 i Über das Wachstum vegetabilischer Zellhäute, 1889) oraz o drogach, którymi krążą soki w roślinach, w pracy analizującej te procesy zarówno z anatomicznego, jak i z fizjologicznego punktu widzenia (Über den Bau und die Verrichtungen der Leitungsbahnen in den Pflanzen, 1891). Prace o redukcji chromosomów związanej z przemianą pokoleń (Über periodische Reduktion der Chromosomenzahl im Entwicklungsgang der Organismen, 1894), uznanie redukcyjnego podziału komórek (Über Reduktionsteilung, 1904), późniejsze badania nad partenogezezą i apogamią oraz stwierdzenie różnej liczby chromosomów u roślin stały się punktem wyjścia prac jego uczniów nad tymi zagadnieniami, a później, już w XX w., dały morfologiczne uzasadnienie chromosomowej teorii dziedziczności. Jedna z ostatnich prac S. to podsumowanie całego dotychczasowego dorobku w zakresie cytologii roślin (Pflanzliche Zellen- und Gewebelehre, 1912), cenne, bo dokonane przez uczonego, który niewątpliwie miał w tym dorobku największy udział.
S. był jednym z najwybitniejszych botaników XIX w., stworzył podstawy nowoczesnej anatomii porównawczej i rozwojowej roślin wyższych i metod jej badań, a wielka liczba jego opublikowanych obserwacji mogła być twórczo rozwijana przez następców.
PSB (S.T. Sroka); SBP (Z. Podbielkowski).
100 Jahre Strasburgers Lehrbuch der Botanik für Hochschulen 1894–1994, ed. U.G. Moltmann, Stuttgart 1994; B. Hryniewiecki: Prof. dr. Edward Strasburger (1844–1912), jego życie i dzieła, Warszawa 1938 (Seria Biblioteka Botaniczna, t. 5); M. Koernicke: Eduard Strasburger der Begründer der modernen pflanzlichen Cytologie, Bonn 1944; K. Rostański: Korespondencja polskich botaników z profesorem Edwardem Strasburgerem z lat 1870–1911, [w:] 49 Zjazd Polskiego Towarzystwa Botanicznego. Streszczenia referatów i plakatów, Kielce 1992; G. Tischler: Eduard Strasburger. Nachruf, „Naturforschende Archiv für Zellforschung” 1913. Vol. 9; „Berichte der Deutschen Botanischen Gesellschaft” 1912, Bd. 30 (G. Karsten); „Revue Générale de Botanique” 1912, vol. 24 (J. Beauverie); „Rocznik AU” 1912, 1913.
Tomasz Majewski