Hirszfeld Ludwik Maurycy
HIRSZFELD (Hirschfeld) Ludwik Maurycy (3 IV 1814, Nadarzyn – 10 V 1876, Warszawa), anatom.
Urodził się w biednej rodzinie żydowskiej (spotykana data 1816 jest nieprawidłowa) i uczył się w elementarnej szkole żydowskiej. W 1825 wraz z rodziną przeniósł się do Warszawy. Chętnie obserwował rytualne rzezanie w wykonaniu ojca, który był szojchetem – stąd wzięło się zainteresowanie H. anatomią. Z przyjacielem, L. Grossheitem, udał się w 1833 do Wrocławia, by tam studiować medycynę na uniwersytecie. Wobec braku jakichkolwiek świadectw szkolnych i słabej znajomości języka niemieckiego, nie zostali dopuszczeni do egzaminów wstępnych. Ktoś, zapewne żartem, poradził H., by wybrał się na studia do Paryża. Ten potraktował radę serio i dotarł tam pieszo, przez Lipsk i Berlin, utrzymując się z gry na skrzypcach i doraźnych zajęć, oraz nielegalnie przekraczając granicę francuską. Dzięki ogromnej determinacji, mimo znikomej znajomości języka francuskiego, udało mu się zatrudnić w paryskiej École Pratique de Médicine, a niebawem w zakładzie sławnego anatoma, J.-B. M. Bourgery’ego, autora pomnikowego dzieła Traité complet de l’anatomie de l’homme, comprenant la médecine opératoire (1830–1849). Nie mający żadnego wykształcenia H. początkowo był posługaczem, potem laborantem. Wykazał nadzwyczajny kunszt w sporządzaniu preparatów anatomicznych, z czego Bourgery miał niespodziewanie zdać sobie sprawę podczas wykładu, w okolicznościach, które skłoniły go do wyrażenia publicznie podziwu dla H. i silnego wsparcia jego dalszej kariery. Dzięki rekomendacji Bourgery’ego H. został przyjęty na studia medyczne, w 1848 uzyskał doktorat na podstawie rozprawy Des injections capillaires, a już w 1849 jako profesor nadzwyczajny anatomii rozpoczął wykłady w École Pratique. Niebawem został członkiem Biologicznego Tow. Polskich Lekarzy we Francji, a w 1857 został zatrudniony w klinice L. Rostana. Rozpoczął również praktykę lekarską, dzięki czemu zyskał pewniejsze podstawy materialne. W tymże roku prezydent warszawskiej Akad. Medyko-Chirurgicznej T. Cycuryn zaproponował H. objęcie katedry anatomii w tej uczelni. Wrócił więc H. w końcu 1858 do Warszawy, a 15 IX 1859 wygłosił wykład inauguracyjny, wiążąc się już do końca życia z warszawską uczelnią, która niebawem przekształciła się wydział lekarski Szkoły Głównej, a następnie (po jej rozwiązaniu), w wydział rosyjskiego Cesarskiego Uniw. Warszawskiego, w którym H. został profesorem i kierownikiem Zakładu Anatomii. Od 1870 został zmuszony, mimo dużych trudności językowych, do wykładania w języku rosyjskim. Pogarszający się stan zdrowia zmusił go do rezygnacji ze stanowiska 27 III 1875.
Z nazwiskiem H. łączy się wydany w 1853 podręcznik anatomii układu nerwowego: Néurologie ou description et iconographie du système nerveux et des organes des sens de l’homme. Był to wtedy najnowocześniejszy opis anatomii układu nerwowego, jakim dysponowała ówczesna medycyna. Doskonałe rysunki sporządzone na podstawie wprost perfekcyjnych preparatów, w połączeniu z precyzyjnym opisem, stanowiły o najwyższym, światowym poziomie publikacji. Praca dwukrotnie wydana w języku francuskim i dwukrotnie po angielsku – w Wielkiej Brytanii i USA – była szeroko komentowana, przynosząc H. międzynarodowy rozgłos i uznanie. Szczególnie wysoko oceniano kunszt tablic poglądowych. Kiedy w 1866 wyszła rozszerzona i uzupełniona wersja tego atlasu, czyli Néurologie et esthésiologie: traité et iconographie du système nerveux et des organes des sens de l’homme avec leur mode de préparation, stała się ona wzorcem dla licznych następnych publikacji anatomicznych. Zaczerpnięte z niej rysunki zamieszczano często w innych podręcznikach, m.in. głośnym dziele A. Raubera i F. Kopscha Lehrbuch und Atlas der Anatomie des Menschen (1907) czy w Anatomii człowieka A. Bochenka. Z ilustracjami pochodzącymi bezpośrednio z Néurologie et esthésiologie można się spotkać w podręcznikach anatomii wydanych nawet po 2000. Nic zatem dziwnego, że Francuska Akad. Nauk nagrodziła H. Nagrodą Monju, a paryski Institut de France medalem. Kiedy H. powrócił do Warszawy, ofiarował egzemplarz swego dzieła carowi Aleksandrowi II, który w rewanżu sprezentował uczonemu rzadkiej piękności diament. Sam H. pokusił się o napisanie i zilustrowanie całości anatomii w czterotomowym wydaniu Anatomii opisowej człowieka, która sukcesywnie ukazywała się 1861–69 w Warszawie. Był to pierwszy całościowy obraz anatomii człowieka, jaki wyszedł spod pióra polskiego uczonego. H. opublikował też kilkadziesiąt pomniejszych prac i artykułów, w tym ogłaszanych w odcinkach na łamach „Gazety Lekarskiej”: O kanałach pachwinowym i udowym (1868) oraz Międzykrocze (perinum) (1869).
PSB (K. Malski).
Bartkiewicz: Szkoła Główna Warszawska (1862–1869), t. 2, Kraków 1901, s. 188–190; Dictionnaire encyclopédique des sciences médicales, Paris 1888, vol. 14, s. 129; „Przegląd Lekarski” 1876, s. 237; J.H. Skalski: Ludwik Maurycy Hirschfeld (1814-1876), [w:] Zasłużeni dla medycyny. Europejczycy związani z polską ziemią / Distinguished in Their Services to Medicine Europeans from the Polish Soil, red. J.H. Skalski, R.W. Gryglewski, Poznań 2009, s. 88–92; „Clinical Anatomy” 2008, Vol. 21, No. 3; „Tygodnik Ilustrowany” 1876, nr 21 (P. Girsztowt); „Warszawskie Czasopismo Lekarskie” 1929, s. 382–386.
Ryszard Witold Gryglewski