Grąbczewski Bronisław
GRĄBCZEWSKI Bronisław (15 I 1866, Kownatów, pow. telszewski, Litwa – 27 II 1926, Warszawa), podróżnik, geograf eksplorator, kartograf, kolekcjoner okazów przyrodniczych. Syn Ludwika, ziemianina zesłanego w 1863 na Syberię.
Ukończył IV Gimnazjum w Warszawie, po czym podjął studia w Inst. Górniczym w Petersburgu, z których zrezygnował i wstąpił do szkoły oficerskiej. Służył w pułku ułanów w Warszawie. W 1875 na własną prośbę został przeniesiony do garnizonów w Azji Środkowej (Taszkent). Uczestniczył w wyprawach wojskowych do sąsiednich chanatów: Chiwy, Buchary i Kokandu, a także do Samarkandy, co ostatecznie ukształtowało jego zainteresowania – stał się geografem eksploratorem.
Od 1880 służył jako oficer w administracji wojskowej pow. mergelańskiego, a w 1885 został funkcjonariuszem do specjalnych poruczeń gubernatora Fergany przy wytyczaniu granicy chińsko-rosyjskiej. W tymże roku wyruszył do Kaszgarii (w Chinach) w celu zbadania zach. i pd. obrzeża pustyni Takla Makan. Po powrocie opisał je w publikacji $ Otczet o pojedzkie w Kaszgar i jużnuju Kaszgariju w 1885 godu, nagrodzonej srebrnym medalem Cesarskiego Rosyjskiego Tow. Geograficznego. Wyprawy do Azji Środkowej w latach następnych prowadził z ramienia tego towarzystwa, zawsze były one ubogo finansowane. W 1886 prowadził eksplorację gór Tien-Szan oraz terenów źródliskowych Syr-darii. Zbierał dane ogólnogeograficzne, ale także kolekcje przyrodnicze: geologiczne, faunistyczne i florystyczne. W 1888 przez cztery i pół miesiąca kierował wyprawą z Fergany do Pamiru i Hindukuszu, przebywając konno 2808 wiorst. Osiągnięto Baltit, stolicę Kandżutu, poruszając się zwykle po obszarach nieznanych Europejczykom. Podczas ekspedycji sporządzano mapę (określono 158 punktów nad poziom morza i 14 punktów współrzędnych geograficznych). Zbierano też okazy przyrodnicze i etnograficzne, wykonywano fotografie oraz gromadzono materiały lingwistyczne. Odkryto miejsce z nefrytami, a także ustalono stanowiska archeologiczne.
W 1889 wyruszył na kolejną wyprawę z zadaniem dotarcia do Kafiristanu, którego – wskutek wojny – nie udało się osiągnąć. Ekspedycja kierowała się do Tybetu. Zbadano część doliny Rasken-darii, gdzie spotkano wyprawę brytyjską kapitana E.E. Younghusbanda, z którą skorelowano wyniki pomiarów wysokościowych. Następnie wyruszono na Wyżynę Tybetańską, rezygnując jednak z zimowej eksploracji (XII 1889). Podążając na północ, w Chotanie napotkano w II 1890 rosyjską wyprawę pułkownika M.W. Piewcowa (z K. Bohdanowiczem jako geologiem). Na wiosnę ponownie wyruszono do Tybetu, skąd 15 X 1890 powrócono do miejscowości Osz. Przez 17 miesięcy przebyto 7200 km, gromadząc dane do map topograficznych, okazy przyrodnicze i etnograficzne. Mimo utraty w Tybecie części zbiorów, przywieziono m.in. 36 tysięcy samych chrząszczy, w tym także gatunki nieznane nauce. Osiągnięcia te nagrodzono awansem G. na podpułkownika i złotym medalem Cesarskiego Rosyjskiego Tow. Geograficznego (1893). Ogłoszono jego Dokład o putiszestwii w 1889 i 1890 godach (1892). Sam uznał za właściwe przekazać do druku w Poznaniu tekst List z podróży kapitana Grąbczewskiego w Środkowej Azji do pana Wł. S. w Petersburgu (1891).
Dłuższy kontakt w czasie tej wyprawy z uczestnikami ekspedycji brytyjskiej to zapewne główny powód ograniczenia eksploracji G. w Azji Centralnej, choć w latach 1891–95 badał jeszcze Pamir, a w publikacjach opowiadał się za przyłączeniem tych gór do Rosji (m.in. $ Naszi interesi w Pamir 1895). Skierowano go na Daleki Wschód, gdzie był początkowo komisarzem granicznym w dolinie Amuru, a później (do 1899) komisarzem generalnym obszaru Kautangu w pd. Mandżurii z siedzibą w Port Arturze. Wakacje spędzał zwykle w Japonii, zbierając dane – amatorsko – o przygotowywaniu się tego kraju do wojny z Rosją. Przez pewien czas był gubernatorem – już jako generał-lejtnant – i atamanem Astrachania. Po dymisji w 1905 osiadł w Warszawie, podejmując się jednak różnych misji rządu rosyjskiego (m.in. w Maroku), a później – w czasie I wojny światowej – „białych” (m.in. z ich ramienia był w Japonii).
Po I wojnie światowej osiadł w Warszawie, gdzie podjął pracę w Inst. Meteorologicznym. Na podstawie posiadanych rękopisów przygotował do druku trzy tomy monografii o Azji Centralnej: t. 1 Kaszgaria. Kraj i Ludzie, t. 2 Przez Pamiry i Hindukusz do źródeł rzeki Indus, t. 3 W pustyniach Raskenu i Tybetu, wydane 1924–25 (skrócona wersja w edycji M. Fleszara w 1958 oraz przedruk z pierwszej edycji ze wstępem A. Grzeszczuka w 2010 pt. Podróże po Azji Środkowej 1885–1890). Ogłosił wówczas także Na służbie rosyjskiej (1926, później wznawiane). Pozostawił w Taszkencie i Petersburgu (m.in. w zbiorach Rosyjskiego Tow. Geograficznego) oraz Moskwie liczne rękopisy dotyczące zwłaszcza eksploracji prowadzonej na południe od Rosji.
W różnych placówkach Rosyjskiej Akad. Nauk zachowały się okazy zgromadzone przez G. w czasie wypraw: kolekcja ptaków himalajskich (m.in. nowy podgatunek Tetraogallus Himalayensis gromczewskii But.), kolekcja chrząszczy i błonkówek z Turkestanu z 1888–90 (m.in. Carabus gromczewskii i Bronislavia robusta), kolekcja botaniczna (120 gatunków). Okazy motyli egzotycznych zakupił S. Ejsmond, entomolog amerykański.
G. był członkiem Cesarskiego Rosyjskiego Tow. Geograficznego, Polskiego Tow. Geograficznego, Rosyjskiego Czerwonego Krzyża i inych organizacji.
PSB (B. Olszewicz); SBP (W. Stawiński); Słabczyńscy.
A. Kijas: Polacy w Rosji od XVII wieku do 1917. Słownik biograficzny, Warszawa–Poznań 2000; B. Olszewicz: Generał Bronisław Grąbczewski, polski badacz Azji Środkowej, Poznań 1927; „Przegląd Geograficzny” 1962, z. 4 (M. Fleszar).
Zbigniew Wójcik