Kreutz Stefan
Kreutz Stefan (6 VI 1883, Lwów – 30 III 1941, Kraków), krystalograf, mineralog i petrograf. Syn Feliksa (Szczęsnego) i Ludwiki z domu Ordyńskiej.
W 1901 ukończył Gimnazjum św. Anny (Nowodworskiego) w Krakowie, po czym podjął studia na wydziale filozoficznym UJ; specjalizował się pod kierunkiem ojca i prof. W. Szajnochy w naukach geologicznych. W 1903–06 kontynuował studia ze szczególnym uwzględnieniem krystalografii i mineralogii na uniwersytecie w Wiedniu (F. Becke, E. Reyer, G. Tschermak, V. Uhlig), gdzie w 1906 uzyskał doktorat na podstawie rozprawy Über die Ausbildung der Kristallform bei Zwillingen von Kalkspat (1905–06). Następnie do 1909 odbywał podróże studyjne po głównych ośrodkach badań mineralogicznych Europy: Monachium (P. Groth, którego wspierał w redakcji czasopisma „Zeitschrift für Kristallographie”), Oksford (H.A. Miers; K. został członkiem Tow. Mineralogicznego w Londynie), Paryż (A. Lacroix) i Fryburg Bryzgowijski (A. Osam).
Po powrocie do kraju w 1910 K. habilitował się na UJ na podstawie rozprawy Krystalizacja salmiaku (1909). Jako docent wykładał w Studium Rolniczym UJ (1911–16), od 1916 był tam profesorem. Powołany został na Katedrę Mineralogii i Petrografii Akad. Górniczej w Krakowie (1919), ale niebawem – po zwolnieniu katedry Mineralogii i Petrografii przez J. Morozewicza – przeniósł się na UJ, gdzie utworzył ważny ośrodek studiów mineralogicznych i petrograficznych, z którego wyszli znakomici specjaliści, w tym: J. Broder, L. Chrobak, A. Gaweł, S. Jaskólski, K. Maślankiewicz, P. Radziszewski, A. Swaryczewski. W XI 1939 chory K. uniknął aresztowania profesorów krakowskich. Starał się o zabezpieczenie majątku katedry przed rabunkiem ze strony Niemców.
Na czoło problematyki badawczej K. wybijają się rozprawy z zakresu krystalografii geometrycznej (także z uwzględnieniem analiz wykonywanych na rentgenografie) oraz paragenezy mineralnej. Uzyskane wyniki zawsze rzucały wiele światła na procesy formowania się skorupy ziemskiej, paleogeografię, a nawet problemy paleohydrogeologii (np. sposób korozji kryształów siarki w złożu w Swoszowicach dowodzący istnienia zwierciadła wód podziemnych). To także dotyczy eratyków starszego podłoża (Prakarpaty) w młodszych piaskowcach fliszu w Beskidach. Problemy te ujął w licznych publikacjach, posługując się także okazami z obszarów Europy i Ameryki. Są to rozprawy: Zależność własności optycznych i kryształów mieszanych od stałych optycznych i od stosunku składników (1913), O załamywaniu światła w pirochlorze i beckelicie (1914), Elemente der Theorie der Kristallstruktur (1915), Przyczynek do morfologii kalcytów polskich (1916), O zależności luminescencji minerałów od ich występowania i generacji (1933), Czy badania nad luminescencją kalcytu mogą mieć znaczenie dla badań geologicznych? (1936), Luminescencja olejów skalnych (1939).
Stosunkowo długi okres badań dokumentowany jest publikacjami petrograficznymi K. z obszaru Tatr i Karpat. Wśród nich są: Skała limburgitowa w Tatrach (1909), Łupek granatowo-sylimanitowo-biotytowy w Tatrach (1913), O minerałach złóż tatrzańskich (1916), O tatrzańskim trzonie krystalicznym (1930), Sur la métamorphose des roches amphibolitique des Tatra (1938), Próby mikroskopowego badania moren tatrzańskich i innych (1939).
Kilka publikacji dotyczy mineralogii skał i minerałów z różnych regionów Polski: Gipsy polskie (1916), O minerałach złóż truskawieckich (1916), O siarce i barycie złoża swoszowickiego (1917 – praca inspirowała do badań nad złożami siarki innych terenów A. Bolewskiego i R. Krajewskiego), Pra-Karpaty i ich związek z Karpatami. Skały krystaliczne (1927), O granicie zachodnich Prakarpat i jego stosunku do grafitów Tatr i sudeckich (1927), Skały wybuchowe Czywczyna (1929), Polskie głazy narzutowe (1932, razem z A. Głowińską) i in.
Wspólnie z S. Zarembą w 1919 K. ogłosił monografię Sur les fondements de la cristallographie géométrique. O podstawach krystalografii geometrycznej, w której matematycznie uzasadniono 32 klasy krystaliczne. Niektóre jej elementy K. wykorzystał w książce wydanej w ramach Poradnika dla Samouków. Krystalografia (1924).
K. był członkiem PAU od 1917, Tow. Naukowego we Lwowie, Tow. Muzeum Ziemi w Warszawie, aktywnym członkiem Państwowej Rady Ochrony Przyrody, zabiegał o prawną ochronę obiektów o szczególnych walorach poznawczych. W związku z tym wystąpił z opracowaniem programowym W sprawie ochrony przyrody nieożywionej (1925). Publikował także artykuły o obiektach godnych ochrony: Gipsowe turnie w Głuszkowie pod Horodenką (1927), Grota kryształowa w Wieliczce jako pierwszy w Polsce rezerwat podziemny (1928).
K. należał do Polskiego Tow. Geologicznego, był współorganizatorem jego zjazdu w Tatrach w 1930.
PSB (A. Gaweł); Śródka; Fleszarowa.
Duża spuścizna w Archiwum Naukowym Muzeum Ziemi PAN w Warszawie.
Zbigniew Wójcik