Push Jerzy Bogumił
PUSCH Jerzy Bogumił (Georg Gottlieb) (15 XII 1790, Sahlis k. Kohren, Saksonia – 2 X 1846, Warszawa), górnik, geolog i paleontolog. Syn Christiana Gottlieba, prawnika, i Henrietty Wilhelminy z domu Echardt.
W 1806, po rocznej praktyce górniczej, wstąpił do Bergakademie we Freibergu w Saksonii. Ukończył ją w 1810. W czasie studiów pod kierunkiem A.G. Wernera prowadził badania geologiczne. W 1810–15 na uniwersytecie w Lipsku – z krótką przerwą na ochotniczą służbę wojskową – studiował prawo i teologię ewangelicką.
Około roku zajmował się badaniami geologicznymi w Saksonii. Po ustaleniach kongresu wiedeńskiego, gdy część Saksonii weszła do Prus, znalazł się bez pracy. Wraz z innymi absolwentami uczelni freiberskiej zdecydował się na pracę w Królestwie Polskim na stanowisku profesora Szkoły Akademiczno-Górniczej i asesora Głównej Dyrekcji Górniczej w Kielcach. Zrazu wykładał chemię i hutnictwo oraz geografię mineralną, a później także inne przedmioty, w tym górnictwo, geognozję i oryktognozję. Od samego początku pracy w Kielcach prowadził systematyczne badania geologiczne i dzielił się wynikami z redaktorami specjalistycznych pism niemieckich. W 1817–30 odbył 18 dłuższych podróży badawczych, także na teren Austrii. Jedną z nich, w czasie której odwiedził po raz pierwszy Tatry, opisał w książce Geognostisch-bergmännische Reise durch einem Teil der Karpathen, Ober- und Nieder-Ungarn angestellt im Jahre 1821 (1824). W czasie pracy w Kielcach ukończył – rozpoczętą we Freibergu – książkę Geonostische Katechismus (1819) oraz rozprawę o granulitach saskich Rudaw (Gór Kruszcowych). Zdaje się to wskazywać, iż odwiedzał strony rodzinne oraz inne kraje niemieckie. W 1824 znalazł się w grupie urzędników Głównej Dyrekcji Górniczej wspierających F.K. Druckiego-Lubeckiego w sporze ze S. Staszicem. Uzupełniał plan reformy górnictwa wypracowany przez F.W. Lempego, mający na celu podniesienie dochodowości przemysłu krajowego. Władze, wdrażając ten plan, w konsekwencji przeniosły do Warszawy urzędników Dyrekcji oraz związaną z nią Szkołę. P. pozostał formalnie profesorem do likwidacji uczelni polskich w Królestwie w 1831. Jednocześnie był asesorem Wydziału Górnictwa przy Komisji Rządowej Finansów. Później krótko pracował w zarządzie Tow. Kredytowego (1832), a następnie w Banku Polskim (wiosna 1833). Przez pewien czas pozostawał bez pracy. Wtedy sprzedał Zbiorom Pouniwersyteckim za 3500 zł swoją kolekcję geologiczną (została zniszczona w czasie bombardowania Warszawy przez Niemców w 1939). W 1834–42 pracował w Mennicy Warszawskiej jako intendent, po czym był kierownikiem Sekcji Technicznej (sprawy górnictwa i hutnictwa) w restytuowanym Wydziale Górniczym. Na każdym z tych stanowisk zawsze wiązał wyjazdy z geologicznymi badaniami terenowymi.
Do głównych zadań P. należało rozpoznanie kopalin w obszarze Królestwa Polskiego, zwłaszcza rud miedzi, ołowiu, cynku, żelaza oraz kruszcu solnego. W związku z tym przeprowadził gruntowną analizę dawniejszej literatury, zwłaszcza prac J.F. Carosiego (1781–84) oraz S. Staszica (1815). Później w terenie zweryfikował ustalenia poprzedników. Przede wszystkim na podstawie zebranych skamieniałości ustalił wiek podstawowych ogniw stratygraficznych. Zbiegło się to z wprowadzeniem nowoczesnych zasad biostratygrafii – już z erami i okresami. Wyniki tych ustaleń przedstawił zrazu na berlińskim Zjeździe Niemieckich Lekarzy i Przyrodników (IX 1828), a następnie w pracach drukowanych w Polsce i w Niemczech. Zarys podstawowego dzieła w tłumaczeniu A. Kitajewskiego został wydrukowany w Warszawie w 1830 w „Sławianinie” oraz w osobnej odbitce Krótki rys geognostyczny Polski i Karpat północnych (z przekrojem geologicznym). Jednocześnie w tymże roku rzecz ukazała się we Francji. Już wówczas P. miał rękopis obszernej wersji swego dzieła Geognostische Beschreibung von Polen sowie der übrigen Nordkarpathen Länder, gdyż są egzemplarze tomu pierwszego z rokiem druku: 1831. Przyjmuje się, że dzieło to ukazało się w handlu w 1833 (tom pierwszy) i 1836 (tom drugi). Niejako uzupełnieniem tej monografii były dwa inne dzieła: Geognostischer Atlas von Polen (1836) oraz Polens Paläontologie, oder Abbildung und Beschreibung der vorzüglichsten und der noch unbeschriebenen Petrefakten aus den Gebirgsformationen in Polen, Volhynien und Karpathen.
Stale kontynuował badania geologiczne, wzbogacając swe podstawowe dzieło. Przyczynki ogłaszał w niemieckiej prasie specjalistycznej. Pozostawił także rękopisy, z których część – w tłumaczeniu B. Rejchmana – ukazała się w 1881–85 w warszawskim „Pamiętniku Fizjograficznym” (wraz z mapą geologiczną).
Zapewne wskutek konfliktu ze Staszicem P. nie został członkiem TWPN już po pierwszych publikacjach (wybrany w 1831). Członkostwem obdarzyły go liczne organizacje naukowe: Tow. Mineralogiczne w Dreźnie, Moskiewskie Tow. Badaczy Przyrody (1829), Tow. Farmaceutyczne w Petersburgu, Tow. Geologiczne w Londynie (1841). Mimo iż nie nauczył się poprawnie języka polskiego, Polskę traktował jako drugą ojczyznę, a rodzina całkowicie się spolszczyła. W 1842 uzyskał tytuł szlachecki (z herbem Kohren) z prawem dziedziczenia.
Spośród dzieci z Marianną z Fischerów, Jerzy Bruno był znanym artystą malarzem i medalierem, a Stanisław – dyrektorem mennicy.
Zachował się nagrobek P. na Cmentarzu Ewangelicko-Augsburskim w Warszawie.
PSB (A.S. Kleczkowski); SBP (Z. Wójcik); SPPT (Z. Wójcik); Estreicher; Fleszarowa.
A.S. Kleczkowski: Z młodzieńczych lat G.G. Puscha, „Prace Muzeum Ziemi” 1970, nr 15/1; tegoż: Jerzy Bogumił Pusch. Życie i dzieło w okresie Królestwa Polskiego (1816–1831), SMDNP 1972 Seria C, z. 17; tegoż: Jerzy Bogumił Pusch – ostatni okres życia i działalności 1830–1846, „Prace Muzeum Ziemi” 1974, nr 21/2; A.J. Wójcik: Georg Gottlieb Pusch i jego działalność w Królestwie Polskim w świetle korespondencji publikowanej na łamach niemieckich czasopism mineralogicznych (1817–1830), „Zeszyty Staszicowskie” 1912, t. 8.
Zbigniew Wójcik