Rudzki Maurycy Pius Tomasz
RUDZKI Maurycy Pius Tomasz (28 XII 1862, Uhryńkowice k. Czortkowa, Podole – 20 VII 1916, Kraków), geolog, geofizyk, astronom. Syn Piusa i Teofili Anny z domu Brunickiej, ziemian.
Do szkół uczęszczał w Tarnopolu i Warszawie. Maturę uzyskał w rosyjskim gimnazjum w Kamieńcu Podolskim w 1882, po czym wstąpił na Uniw. Lwowski, gdzie w 1882–83 studiował geografię pod kierunkiem A. Rehmana. Od 1884 w uniwersytecie w Wiedniu studiował geologię (E. Suess i M. Neumayr) oraz matematykę i fizykę (głównie u J. Stefana).
Doktorat z filozofii uzyskał tam w 1886 na podstawie rozprawy o geologii Podola. Już wtedy interesował się głównie fizyką Ziemi. Po studiach przez pewien czas mieszkał na Wołyniu. Utrzymywał wówczas bliskie kontakty ze środowiskiem naukowym w Warszawie, gdzie od 1888 we „Wszechświecie” zamieszczał wyniki swych ówczesnych badań (fizyka wody, gęstość Ziemi). Z powodu braku możliwości pracy w wyuczonym zawodzie w Warszawie, udał się do Odessy, uzyskując w tamtejszym uniwersytecie w 1890 magisterium. Na uczelni tej pracował do 1895 jako docent prywatny geografii (i geofizyki), zajmowując się głównie problematyką pobrzeża Morza Czarnego i Krymu (m.in. wycieczka badawcza na Krym w 1894). Uzyskane wyniki ogłaszał w prasie rosyjskiej i niemieckiej. Część z nich dotyczyła genezy limanów pobrzeża czarnomorskiego oraz rzek Azji Środkowej. Były to na tyle znaczące studia, że zaproponowano R. Katedrę Geofizyki i Meteorologii (później z Obserwatorium Astronomicznym) UJ w Krakowie, którą kierował od 1896 do końca życia. Stworzył tam ważny ośrodek badawczy. Uczniami R. w tym czasie byli m.in. Leonard Janczewski i Romuald Rosłoński. W 1886–95 R. praktycznie nie dysponował instrumentarium do badań geofizycznych. Dysponował nim dopiero w Krakowie. Z tego względu wcześniej zajmował się głównie zagadnieniami teoretycznymi. Mimo to w Odessie prowadził badania terenowe, dokumentując je m.in. artykułami Zamietka po powodu woprosa o drewnich rusłach Amu-Darii (1894), O proizchodztwie limanów Chersonskoj guberni (1895) i in. Opracowania te dotyczyły głównie przyczyn zmiany linii brzegowych oraz uwarunkowań wpływających na zmianę koryt rzecznych z uwzględnieniem procesów obejmujących zagadnienia obrotu Ziemi.
W latach pobytu w Odessie ogłaszał także prace dotyczące fizyki skorupy ziemskiej oraz całego globu. Były to m.in.: Nieskolko zamieczanij po woprsu teorii obrazowanija gor (1890), K teorii wiekowogo ochołożdienija ziemli (1891), Über die Bewegung der Kontinente. Eine Berchtigung (1891), Über eine Methode die Dauer der geologischen Zeit zu schätzen (1895) i in.
Za swym nauczycielem Suessem zajmował się fizyką Ziemi w duchu teorii kurczenia się globu wskutek jego stygnięcia (teoria kontrakcji). Nie włączył się w nurt dyskusji o teorii przesunięć fragmentów skorupy ziemskiej (teoria płaszczowinowa). Pracując w Krakowie, zajął się zagadnieniami bardziej szczegółowymi: ruchami pionowymi skorupy ziemskiej pod wpływem ciężaru lądolodów, trzęsieniami ziemi oraz wiekiem planety. Do tego doszły zagadnienia fizyki atmosfery oraz astronomii. Ustalenia swe zawarł w pracy: Deformationen der Erde unter der Last des Inlandeises (1899), ujmując problem zlodowaceń na dwóch półkulach i związane z tym zmiany zasięgu brzegów mórz. Szerzej ujął te zagadnienia w pracy Odkształcenie się Ziemi pod ciężarem wielkich lodowców (1900), a pośrednio w studiach innych: Teoria fizycznego stanu kuli ziemskiej (1900), O wieku Ziemi (1901) oraz opracowaniach bardziej szczegółowych: Dalsze badania nad odkształceniem Ziemi pod ciężarem wielkich lodowców (1902) Deformationen der Erde während der Eiszeit (1906).
Wiele uwagi poświęcał R. trzęsieniom ziemi i studia nad nimi prowadził także we Włoszech. Ogłosił m.in.: Sur la déformation de la figure de la Terre d'après les mesures de la gravité (1905), La gravité à Cracovie, San Francisco et a Dehra-rédu a l’aide d’une nouvelle méthode (1907), Sur profonde du foyer du tremblement de la Calabre du 8 Sept, 1905 (1907). Wyliczył, że są to trzęsienia płytkie (7 km w Kalabrii i 32 km w San Francisco). Opowiadał się za istnieniem sejsmicznych fal poprzeczno-podłużnych.
R. zajmował się wiekiem Ziemi na podstawie czasu stygnięcia globu oraz procesów sedymentacji. Opowiadał się za wiekiem globu rzędu 400 mln lat. Z zakresu astronomii ogłosił m.in. O prawie rozkładu temperatury wewnątrz gazowego ciała niebieskiego (1902), Gwiazdy i budowa wszechświata (1912), Astronomia teoretyczna (1914). Pośmiertnie wydano jego Zasady meteorologii (1917). Duże znaczenie poznawcze miała monografia Fizyka Ziemi (1909), także we wzbogaconej wersji lipskiej Physik der Erde (l911).
Członek AU w Krakowie (1897) oraz Włoskiego Tow. Sejsmicznego. Wydział VII PAN ustanowił nagrodę im. R. za prace z zakresu geofizyki, oceanologii i meteorologii.
PSB (S.M. Brzozowski); SPPT (Z.J. Wójcik); SBTP (Z.J. Wójcik); Fleszarowa; Śródka.
E. Rybka: Maurycy Pius Rudzki. Życie i działalność, Warszawa 1974; „Przegląd Geofizyczny” 1988 (zespół opracowań).
Zbigniew Wójcik