Smulikowski Franciszek Nikodem
SMULIKOWSKI Franciszek Nikodem (15 IX 1900, Lwów – 19 IX 1987, Warszawa), geolog, mineralog, petrograf, geochemik, entomolog. Syn Zygmunta, sędziego i adwokata, oraz Marii z domu Próchnickiej, ojciec Witolda, petrografa, profesora w Inst. Nauk Geologicznych PAN.
W 1918 uzyskał maturę w Gimnazjum Realnym we Lwowie, ale w 1914–15 uczęszczał do Szkoły Polskiej w Wiedniu. Podjął studia górnicze w Politechnice Lwowskiej, przerwane służbą wojskową, po czym rozpoczął studia górnicze w Akad. Górniczej w Krakowie, by po pierwszym semestrze wrócić do uczelni lwowskiej. Uczestniczył w wojnie polsko-bolszewickiej, po czym ponownie studiował na politechnice. Za namową prof. J. Tokarskiego przeniósł się na Uniw. Jana Kazimierza, nie zrywając jednak kontaktów z Politechniką Lwowską, w której w 1921–30 był asystentem, a później wykładowcą przy Zakładzie Mineralogii i Petrografii. Tam też uzyskał w 1924 doktorat na podstawie rozprawy O glaukonicie (1924). Habilitował się w Uniw. Jana Kazimierza na podstawie pracy Materiały do znajomości skał magmowych Śląska Cieszyńskiego (1929). Uzupełniał swą wiedzę w roku akademickim 1925/26 w uczelniach Wiednia i Paryża (odbył m.in. wycieczkę na Wyspy Kanaryjskie, a zebrane wtedy okazy skał stały się później przedmiotem kilku artykułów, m.in. Contribution à la pétrographie des îles Canaries, 1946, razem z A. Polańskim i M. Tomkiewiczem). W 1929–30 uczestniczył pod kierownictwem J. Tokarskiego w programie badawczym w Górach Czywczyńskich (Karpaty Wschodnie) i w powstałej monografii petrograficzno-geologicznej opracował rozdział Amfibolity (l934). W tym czasie podejmował problemy genezy skał osadowych w Karpatach fliszowych, choć później przedmiotem badań S. były głównie skały krystaliczne, zwłaszcza Wołynia i Sudetów.
W 1930–39 kierował Katedrą Mineralogii i Petrografii uniwersytetu w Poznaniu, od 1934 jako profesor nadzwyczajny (uzwyczajnienie tamże w 1947). Nadal prowadził badania w Karpatach i na Wołyniu, przy czym kontynuował studia nad glaukonitem, odkrywając w tej skale minerał skolit (Skolite un nouveau minéral des groupe de glauconite, 1936). Wyniki ówczesnych prac podsumował w rozprawie Studia petrograficzne obszarów granitowych na północnym Wołyniu (1947).
W czasie II wojny światowej wykładał mineralogię i geochemię w uniwersytecie we Lwowie (do 1941), po czym pracował w tamtejszym oddziale Amt für Bodenforschung, zajmując się rejestracją kamieniołomów (Kamienie budowlane Polski, 1947). W 1944 przymuszony przez Niemców do wskazania wychodni manganu w Górach Czywczyńskich, zdołał zbiec.
W 1945–53 kontynuował pracę w uniwersytecie w Poznaniu. Podjął wówczas badania serii krystalicznych Sudetów, obszarów stosunkowo słabo rozpoznanych wcześniej przez Niemców. Podjął wówczas współpracę z prof. H. Teisseyre z Uniw. Wrocławskiego, tworząc zespół zajmujący się wszechstronnie ewolucją geologiczną tego masywu. Pierwszy etap prac S. udokumentował opracowaniem Uwagi o starokrystalicznych formacjach Sudetów (1952) oraz – opracowaniem zbiorowym – Przewodnik do wycieczek XXIV Zjazdu PTG w Sudetach w r. 1951 (1953).
Po reformie organizacji nauki w Polsce w 1952 personel poznańskiej Katedry został wcielony do wydziału geologii UW, gdzie S. został kierownikiem Zakładu Petrografii Skał Krystalicznych (do 1968, później w ramach Inst. Geologii, Mineralogii i Petrografii). W 1956 współorganizował Zakład Nauk Geologicznych PAN, wówczas już jako członek korespondent PAN (członek rzeczywisty w 1966). W tych dwóch placówkach, przy współpracy z Inst. Geologii Centralnego Urzędu Geologii (zwłaszcza Oddziału Sudeckiego we Wrocławiu), zgromadził zespół ważnych petrografów (m.in.: J. Ansilewski, N. Bakun-Czubarow, M. Borkowska, J. Burchard, A. Nowakowski, W. Smulikowski, A.K. Teisseyre). Dzięki temu masyw sudecki stał się jednym z najlepiej poznanych w skali światowej.
Rozprawa Zagadnienia genetycznej klasyfikacji granitoidów (1958) stanowiła próbę usystematyzowania terminologii, a jednocześnie naprowadziła S. na problem skał zw. eklogitami, typowych dla pogranicza skorupy i płaszcza Ziemi. Ich obecność dziś na powierzchni, zwłaszcza w Masywie Śnieżnika, rzucała wiele światła na ewolucję globu przed kambrem. Znalazło to wyraz w publikacjach: Petrographical Nots on Some et Leur Eclogites of East Sudetes (1960), Les éclogites et leur genése cours du metamorphisme regional (1962), Ekologity Gór Śnieżnickich (1967), Classification of Eclogites and Allied Rock (1972), Interrelations Between Eclogites and Mafitie Rock of the Granulite Facies (1980), On the Porphyroblastic Eclogites of the Śnieżnik Mountains in the Polish Sudete (1985, wspólnie z W. Smulikowskim).
S. publikacjami z okresu powojennego także dokumentował wyniki swych badań petrograficznych w Bułgarii, opisywał skały zebrane przez siebie i innych w czasie podróży naukowych. Wśród nich opisał także eksponaty rud przywiezionych z Boliwii przez R. Kozłowskiego (zbierane przed 1921). Pisał również o potrzebie intensyfikacji badań mineralogiczno-petrograficznych oraz o osiągnięciach placówek, którymi kierował.
Ogłosił kilka podręczników, w tym Geochemia (1952, wersja odnowiona razem z A. Polańskim z 1969), Minerały skałotwórcze (1973, razem z M. Borkowską) i in.
S. od młodości interesował się, i dokumentował to publikacjami, chrząszczami ziem polskich, głównie rodziną ryjkowcowatych.
Był jednym z najbardziej rozpoznawalnych na świecie przedstawicieli nauki w Polsce, co wiązało się z jego udziałem w różnych gremiach międzynarodowych, uczestnictwem w kongresach za granicą, wykładami w różnych uniwersytetach. Miał wiele odznaczeń i wyróżnień, w tym nagrodę państwową I stopnia za studia nad eklogitami Sudetów (1970). Był doktorem honoris causa Uniw. Wrocławskiego (1982).
Był członkiem redakcji, a okresowo redaktorem naczelnym czasopism: biuletynów PAN serii nauk o Ziemi, „Archiwum Mineralogicznego” oraz „Geologia Sudetica”. W przeddzień śmierci zakończył pracę nad książką Droga po kamieniach. Wspomnienia (1994), stanowiącej dziś źródło do dziejów nauk geologicznych – nie tylko w Polsce – w XX w.
PSB (S. Konarski); Śródka.
„Archiwum Mineralogiczne” 1989 (A. Polański); „Przegląd Geologiczny” 1998 (J. Znosko).
Zbigniew Wójcik