Staszic Stanisław Wawrzyniec
STASZIC Stanisław Wawrzyniec (6 XI 1755 [data chrztu], Piła – 20 I 1826, Warszawa), geolog, filozof, pisarz polityczny, działacz administracyjny i oświatowy, minister stanu, twórca spółdzielczego modelu gospodarki rolnej, ksiądz. Wywodził się z rodziny mieszczańskiej. Był synem Wawrzyńca, burmistrza Piły, i Katarzyny Mędlickiej.
Początkowo uczył się w Pile i – prawdopodobnie – w pobliskim Wałczu. Przeznaczony przez rodziców do stanu duchownego – od ok. 1770 uczył się w Poznaniu w jezuickim Kolegium Lubrańskiego (później szkoła wojewódzka KEN). W jej wyższych klasach odbył kursy teologiczne, uzyskując w 1778 niższe świecenia kapłańskie. Przed zakończeniem szkoły został kanclerzem Kapituły Szamotulskiej. Już wtedy przygotowywał się do zawodu nauczycielskiego w jednym z domów szlacheckich. Za radą ojca, z niewielką sumą pieniędzy wyjechał na studia na Zachód. Przed wyjazdem ogłosił przekłady z języka francuskiego dwóch moralitetów: Racine’a Religia i Woltera Poema o zapadnieniu Lisbony (1779). Udał się do Francji, po drodze odwiedzając uniwersytety w Lipsku i Getyndze. Słuchał wykładów w Collège Royal (1779–81), interesując się głównie naukami przyrodniczymi. Poświecił wiele uwagi geologii jako nauce mogącej być użyteczną w kraju. Poznał G.L. Buffona i postanowił jego książkę Les époques de la nature (1778) przełożyć na język polski, po uprzednim zweryfikowaniu tez autora w terenie Francji, Italii, Austrii i Polski. Książkę tę ogłosił pt. Epoki natury (1786; druga edycja w 1803; trzecia w 1816).
Po powrocie do kraju zrazu pracował jako nauczyciel u Mierów, a później u ordynatów Zamoyskich (początkowo w Bieżuniu na Mazowszu, później w Zamościu). Był wychowawcą dzieci Andrzeja i Konstancji Zamoyskich (Aleksandra, Stanisława i Anny), a okresowo nauczycielem języka francuskiego w Akad. Zamojskiej – tamże uzyskał doktorat obojga praw (1782).
Mając doborową bibliotekę ordynacką, pozostając w stałych kontaktach z ekskanclerzem Zamoyskim, wkrótce stał się znawcą problematyki społecznej i ekonomicznej. Zaowocowało to pismami politycznymi (anonimowymi): Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego (1787) i Przestrogi dla Polski (l790). Jednocześnie podjął studia nad prawem naturalnym i prawem narodów, co po latach ogłosił w poemacie historiozoficznym Ród ludzki (1819–20). U Zamoyskich był także „urzędnikiem do specjalnych poruczeń”, co dawało mu możliwość podróży po kraju, z czym wiązał zbieranie materiałów do przyszłej monografii geologicznej środk. Europy. W 1790–91 z Zamoyskimi przebywał w Italii. Następnie, już po śmierci Zamoyskiego (1792), z Konstancją Zamoyską i jej dziećmi mieszkał w Wiedniu (1794–97), prowadząc jednocześnie rozległe studia geologiczne w Alpach i pd. Karpatach. Oszczędny z natury, sprawny w obrocie papierami wartościowymi, już w końcu XVIII w. miał znaczne sumy i ulokował ich część – za pośrednictwem Anny z Zamoyskich Sapieżyny i jej męża Aleksandra – w zakup dóbr w starostwie hrubieszowskim (1800 – oficjalnie stał się ich właścicielem w 1811). Od 1797 był plenipotentem Anny Sapieżyny.
W 1800 jako pisarz dzieł politycznych oraz przekładów francuskiej literatury dydaktycznej, został członkiem organizowanego przez Stanisława Kostkę Potockiego TWPN. Uaktywnił się w nim w 1802, przystępując do starań o gmach dla stowarzyszenia, najpierw na Kanonii (1806), a później przy Nowym Świecie (1824). W pierwszych latach działalności w Towarzystwie zastępował prezesa Jana Albertrandiego, a po jego zgonie (1807) objął kierownictwo organizacji, preferując – oprócz historii i języka polskiego – uprawę dyscyplin praktycznych. W krótkim czasie TWPN stało się rodzajem akad. n auk ziem polskich oraz narodową biblioteką i narodowym muzeum.
Jako plenipotent Sapieżyny (m.in. opiekun jej majątków w dorzeczu Kamiennej) poznał uwarunkowania rozwoju przemysłu opartego na surowcach mineralnych średniogórza polskiego. Później przekształciło się to w zamysł budowy „zakładu ciągłego nad Kamienną”: u góry doliny huty, niżej stopniowo specjalizujące się zakłady metalurgiczne. Wiele wówczas podróżował. W 1802–05 dłużej bywał w Karpatach (w tym zwłaszcza w Tatrach; zasłynął z wejścia na Łomnicę). Do badań konstruował sam aparaturę pomiarową. Starał się jednocześnie poznać najnowsze trendy rozwoju geologii i w tym celu będąc w Paryżu (1804–05), uczęszczał na wykłady R.J. Häuy’a.
Od 1805 sukcesywnie referował na posiedzeniach TWPN rozprawy (początkowo drukowane w „Rocznikach”), które złożyły się na dzieło O ziemiorodztwie Karpatów i innych gór i równin Polski (1815). Była to geologiczna monografia ziem polskich na tle budowy środk. Europy, ozdobiona mapą, przekrojem geologicznym, rysunkami skamieniałości oraz tabelami zakładów górniczych i hutniczych. Wyróżnił w niej pięć jednostek stratygraficznych, a ponadto opisał miejsca występowania kopalin użytecznych (m.in. soli, węgla kamiennego, rud metali, surowców skalnych).
Bogatą kolekcję próbek zebranych w terenie przekazał do TWPN; następnie uzupełniał ją okazami własnymi i służby górniczej (kolekcja ta wraz z innymi zbiorami Towarzystwa w l832 została wywieziona do Rosji).
W 1807–26 był czynny we władzach Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego (referendarz, radca, minister stanu), odpowiedzialny początkowo za oświatę, później także za przemysł.
Przy Stanisławie Kostce Potockim kierował Izbą (później Dyrekcją) Edukacyjną Księstwa Warszawskiego. Unormował finansowanie oświaty, opierając się na tzw. funduszu z dóbr pojezuickich. Zorganizował szkolnictwo średnie w modelu podległym władzom oświatowym (konflikt na tym tle z Hugonem Kołłątajem). Wtedy też doprowadził do powstania w Warszawie dwóch szkół akademickich: prawa (później prawa i administracji) – 1807, oraz lekarskiej (1809). Szkoły te weszły w 1816 jako wydziały specjalistyczne do powstającego UW. Unowocześnił Szkołę Główną w Krakowie (1814).
W Królestwie Polskim kierował (w zastępstwie Potockiego) Komisją Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego oraz Wydziałem (później Dyrekcją) Przemysłu i Kunsztów Komisji Spraw Wewnętrznych i Policji. Starał się wprowadzić program asymilacji społeczności żydowskiej, opierając się m.in. na radach A. Sterna. Nie odniósł na tym polu powodzenia. Sukcesy miał natomiast w organizacji szkół specjalistycznych: kieleckiej Szkoły Akademiczno-Górniczej powiązanej z Główną Dyrekcją Górniczą (1816), szkoły rolniczo-leśnej w Marymoncie (1816), Szkoły Przygotowawczej do Inst. Politechnicznego (1826) i in. Przy uniwersytecie zorganizował techniczne szkoły zawodowe: architektury oraz dróg i mostów. Zadbał o to, by profesorowie powstających uczelni uzupełniali swą wiedzę w uczelniach Europy Zachodniej, ale także Rosji.
Szczególną uwagę zwracał na rozwój przemysłu w zakresie podległym zwłaszcza Głównej Dyrekcji Górniczej (zatrudnił w niej specjalistów z Saksonii: J.B. Puscha, F.W. Lempego i in.). Uważał za konieczność politykę protekcyjną państwa. Na tym tle doszło do konfliktu z ministrem finansów F.K. Druckim-Lubeckim, w którego następstwie S. jesienią 1824 zrezygnował z kierownictwa tym działem gospodarki, pozostając czynny zwłaszcza na polu oświatowym, w kierownictwie sprawami emerytalnymi itp.
Po 1807 dużo publikował (pisma polityczne, tłumaczenie Iliady Homera, teksty związane z działalnością TWPN, rozprawy geologiczne i historiozoficzne). Później wiele wysiłku włożył w budowę zrębów nowoczesnego szkolnictwa wyższego. Stał się też realizatorem zamysłu społeczno-gospodarczego, który nazwał Tow. Rolniczym Hrubieszowskim. Dobra swoje przekazał zamieszkałym tam ludziom (także Żydom), zobowiązując do podporządkowania się wspólnemu gospodarowaniu pod nadzorem Rady Gospodarczej oraz – kompetentnego zawodowo – jej prezesa. Mimo skomplikowanych warunków organizacja przetrwała do 1951, rozwiązania aktem B. Bieruta.
Jako filantrop S. przeznaczał znaczne sumy m.in. na domy zarobkowe, szpitale, instytucje naukowe i oświatowe, ale także budowę pomnika Kopernika.
Pogrzeb S. był wielką manifestacją. Grób na przykościelnym cmentarzu na podwarszawskich Bielanach zachował się (ostatnio restaurowany przez AGH w Krakowie). Pomniki S. znajdują się w wielu miastach i instytucjach. Utrwalony jako patron instytucji i ulic oraz szkół. Wybito kilkadziesiąt medali pamiątkowych; przywoływany także na znakach pocztowych.
PSB (M. Czeppe, Z.J. Wójcik); SBTP (J. Czermiński); SPPT (B. Orłowski); Estreicher; Fleszarowa; Hajdukiewicz.
S. Czarniecki: Pokłosie Staszicowskie, Piła 2009; W. Goetel: Stanisław Staszic. Na 50-lecie Akademii Górniczo-Hutniczej im. Stanisława Staszica w Krakowie, Kraków 1969; J. Olejniczak: Katalog zbiorów Muzeum Stanisława Staszica, Piła 2010; B. Szacka: Stanisław Staszic, Warszawa 1966; Z. Wójcik: Stanisław Staszic, Radom 2008 (obszerna bibliografia); „Zeszyty Staszicowskie” 1997–2012, t. 1–8; Muzeum Stanisława Staszica w Pile (nieliczne dokumenty z epoki); Archiwum PAN w Warszawie, m.in. papiery z czasów warszawskiego TPN.
Zbigniew Wójcik