Tokarski Julian
TOKARSKI Julian (29 III 1883, Stanisławów – 17 X 1961, Kraków), geolog, mineralog i petrograf, gleboznawca. Syn Stanisława, inspektora szkolnego, i Wandy z Nadachowskich. Ojciec Adama – geologa i profesora AGH; dziad Antoniego – geologa, profesora Instytutu Nauk Geologicznych PAN.
Do gimnazjum uczęszczał w Brodach, a później w Stryju (matura 1901). Następnie podjął studia na Uniw. Lwowskim wybierając głównie przyrodoznawstwo, a zwłaszcza mineralogię i petrografię. Na sylwetkę twórczą studenta duży wpływ mieli zwłaszcza Emil Dunikowski i R. Zuber oraz Józef Nusbaum i B. Dybowski. Doktorat uzyskał w 1905 na podstawie rozprawy O diamentach marmaroskich. W t.r. uzyskał uprawnienia nauczycielskie szkół średnich z przedmiotów przyrodniczych oraz fizyki i matematyki. Do 1918 był nauczycielem gimnazjów we Lwowie i Stanisławowie. Studia uzupełniające odbył w uniw. w Wiedniu (u F. Beckego, 1912–13). Habilitację w Uniw. Lwowskim uzyskał w 1914 na podstawie rozprawy Lakkolit z Cerro de Caucheula w Argentynie, po której otrzymał docenturę tej uczelni. Profesor nadzwyczajny tamże od 1919 przy Katedrze Mineralogii i Petrografii E. Dunikowskiego (do 1920). Następnie do 1935 profesor zwyczajny Katedry Geologii i Mineralogii Politechniki Lwowskiej, ale i opiekun katedry uniwersyteckiej. Praktycznie kierował jednym zespołem współpracowników, w latach 1935–39 tylko na uniwersytecie. W czasie okupacji sowieckiej pozostawał tamże, z uzyskanym stopniem doktora nauk. Podczas okupacji niemieckiej w komórce lwowskiej Amt für Bodenforschung, pod koniec wojny w Jaśle. Od 1945 na UJ w Krakowie: zastępczo kierownik katedr geologii oraz mineralogii i petrografii (do 1947), następnie kierownik Katedry Gleboznawstwa (do 1953 w wydz. rolniczym UJ, później do 1960 w WSR) oraz Katedry Mineralogii i Petrografii AGH (1947–61), a w latach 1957–61 także Pracowni Gleboznawczej PAN. Uczniami T. w AGH byli m.in. Andrzej Oberc, Włodzimierz Parachoniak i Andrzej Manecki.
Szerokie spektrum badawcze T. obejmowało zagadnienia krystalografii i mineralogii, rentgenografii, petrografii (wszystkich typów skał) oraz geochemii, a także geologii złożowej. Gleboznawstwo traktował głównie jako kierunek rozpoznania produktów wietrzenia skał, co nie było dobrze odbierane w środowisku. Jego systematyka gleb, oparta na analizach termicznych próbek, była jednak praktycznie przydatna.
W badaniach T. interesował się głównie obszarem Karpat (z Tatrami), Podolem oraz Wołyniem, rzadziej Niżem Polskim (np. kryształy gipsu z Dobrzenia) i osobliwościami mineralnymi z innych krajów (np. z Gór Sichota-Alin z rosyjskiego Dalekiego Wschodu; pokłosie wyprawy odbytej z E. Dunikowskim, E. Romerem i J. Nowakiem). Podejmował zagadnienia geologiczno-złożowe, m.in. dotyczące fosforytów z Niezwisk na Podolu oraz rud manganu w Górach Czywczyńskich w Karpatach. Mając wsparcie prezydenta I. Mościckiego – mimo kryzysu gospodarczego – uzyskał znaczne środki na badanie fosforytów podolskich oraz rud manganu w Karpatach. Wyniki badań zawarł w kilku publikacjach, w tym: Zagadnienia fosforytów niezwiskich (1931). W ówczesnych warunkach badane pokłady kopaliny nie były opłacalne przemysłowo.
W rozpoznaniu nad rudami manganu z okolic Czywczyna uczestniczyli Marian Kamieński, Z. Pazdro, K. Smulikowski i Maria Turnau. Zamknięto je obszerną rozprawą Pasmo Gór Czywczyńskich. Studium petrograficzno-geologiczne (1934). Stanowiła ona najwnikliwsze opracowanie tej części Karpat. Złoże okazało się przemysłowo nieopłacalne, choć okupanci niemieccy w 1943 podjęli próbę jego eksploatacji.
Następstwem studiów T. w Wiedniu było zainteresowanie genezą skał krystalicznych Tatr. Rozpoczął je artykułem Rozbiory chemiczne krystalicznych skał tatrzańskich i wołyńskich w projekcji Beckego (1915). W okresie międzywojennym do studiów tych skał – zwłaszcza granitów – włączyli się inni współpracownicy T. Ustalono wówczas, iż granit ten ma odmienny skład mineralny od uznanych za klasyczne i zaproponowano nazwę „tatryt” (nie utrzymała się). T. podjął interesującą sprawę pierwiastków żelaza i magnezu w trzonie krystalicznym Tatr. Wyniki ujął w artykułach: Izofemy w granicie tatrzańskim (1929), Izofemy tatrytu (1945) i in. Stanowiły one inspirację do poznania wewnętrznego zróżnicowania górotworu, a pośrednio także do studiów porównawczych prowadzonych w skałach magmowych na Wołyniu, co dokumentował kilkoma publikacjami.
Niemal od zarania swej działalności naukowej T. interesował się genezą czwartorzędowych glin zw. lessami, zwłaszcza na Podolu. Wyniki tych badań podsumował w Studium nad lessem podolskim (1935–38), w którym dał także wyraz ich znaczenia jako produktu wyjściowego urodzajnych gleb.
W okresie powojennym T. zajmował się głównie gleboznawstwem, wypracowując metody klasyfikacji gleb. Ogłosił m.in. Principles of the termal analysis of soil (1951), Technika przeróbki tufów wulkanicznych (1951), Zasady klasyfikacji gleb (1957), Nowoczesne metody badań minerałów glebowych (1958).
Podręcznik T. z 1928 Petrografia ze szczególnym uwzględnieniem ziem polskich jest zarazem próbą syntezy dokonań badawczych autora. Inne książki, np. Przez Syberię, Mandżurię i Japonię do brzegów Oceanu Spokojnego (1911) oraz Gleba i jej życie – prezentują talent popularyzatorski autora (także dokumentowany artykułami we „Wszechświecie” i innych czasopismach). Nie stronił od artykułów polemicznych.
Członek PAU (1932) i PAN (1952 – tytularny, 1957 – rzeczywisty). Patron ulicy na Czarnej Wsi w Krakowie.
Śródka.
M. Kamieński: Julian Tokarski. Badacz i wychowawca (1883–1961), „Roczniki Polskiego Towarzystwa Geologicznego”, t. 32, 1962, s. 645–649; A. Dobrzański: Julian Tokarski (1883–1961), „Roczniki Nauk Rolniczych”, seria A, t. 88, 1963, s. 1–5; A. Oberc: Profesor dr Julian Tokarski, wychowawcza młodzieży, pedagog i uczony, „Zeszyty Naukowe AGH. Geologia”, z. 6, 1965, s. 181–189; K. Smulikowski, Droga po kamieniach. Wspomnienia, Warszawa 1994; A. Manecki: Alfabet wspomnień o ludziach nauki i wydarzeniach lat minionych, Kraków 2015.
Zbigniew Wójcik