Zawidzki Jan Wiktor Tomasz
ZAWIDZKI Jan Wiktor Tomasz (20 XII 1866, Włuki k. Płocka – 14 IX 1928, Warszawa), fizykochemik i historyk chemii. Syn Jana Wiktora, zarządcy folwarku, oraz Zofii z Gościckich.
Z. początkowo kształcił się w domu, od 1876 uczęszczał przez rok do prywatnej Szkoły Realnej J. Pankiewicza, a następnie do Warszawskiej Szkoły Realnej, którą ukończył w 1885. Powtarzał piątą klasę z powodu braków w znajomości algebry. Już od czasów szkolnych fascynował się historią i gromadził książki historyczne. Przez rok pracował jako rysownik w petersburskim biurze technicznym S. Olszewskiego, głównego reprezentanta fabryki Lilpop, Rau i Loewenstein na Rosję. W 1886 zdał egzamin wstępny do Polytechnische Schule w Rydze. Początkowo studiował na wydziale mechanicznym, po pięciu semestrach jednak przeniósł się na wydział chemiczny. W 1895 otrzymał (z odznaczeniem) dyplom inżyniera chemika. W trakcie studiów był członkiem (a w 1892–93 prezesem) studenckiej korporacji „Arkonia”. W 1896 udał się do Lipska, do pracowni W. Ostwalda, pod kierunkiem którego przygotował rozprawę doktorską Über die Dampfdrucke binärer Flüssigkeitsgemische, obronioną w 1900. Praca ta przyniosła Z. międzynarodowe uznanie, gdyż po raz pierwszy w chemicznej literaturze zostały oznaczone bardzo precyzyjnie ciśnienia cząstkowe obu składników mieszanin podwójnych, z wykorzystaniem opracowanej przez niego metody. W 1900 przyjął propozycję P. Waldena objęcia stanowiska asystenta w Katedrze Chemii Fizycznej w Polytechnische Schule w Rydze. W 1905 złożył na uniwersytecie w Petersburgu egzamin na stopień magistra chemii oraz uzyskał na uczelni w Rydze dyplom inżyniera technologa. W 1906 został docentem chemii fizycznej stosowanej. Wiosną 1907 objął jako profesor zwyczajny Katedrę Chemii Ogólnej na Akad. Rolniczej w Dublanach.
Po przejściowym okupowaniu Dublan przez wojska rosyjskie podczas I wojny światowej został na krótko uwięziony pod zarzutem sympatii prorosyjskich przez władze austriackie. Po śmierci K. Olszewskiego, objął w 1917 kierownictwo I Zakładu Chemicznego UJ. Na początku X 1917 został powołany na stanowisko profesora zwyczajnego na UW oraz PW. Od 1919 do końca życia kierował Katedrą Chemii Nieorganicznej PW, a w 1918–19 był także profesorem w Katedrze Chemii Nieorganicznej UW. W 1917–19 był rektorem PW. W 1918 został powołany przez Radę Regencyjną na członka Rady Stanu Królestwa Polskiego. W 1924 został powołany na stanowisko dyrektora Departamentu Szkół Wyższych w Ministerstwie Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, a od 11 XII 1924 do 25 III 1925 kierownikiem tego resortu w rządzie W. Grabskiego. Nie chciał jednak dłużej sprawować tej funkcji i odmówił podpisania umowy na stanowisko ministra.
Działalność naukowa Z. dotyczyła głównie trzech grup zagadnień: 1. badań nad składem warstw powierzchniowych roztworów, w których substancje zmniejszające napięcie powierzchniowe cieczy gromadzą się na ich powierzchni; 2. badań nad składem pary podwójnych mieszanin cieczy; 3. badań nad kinetyką reakcji autokatalitycznych. Z. przedstawił teorię tego typu reakcji oraz wyjaśnił ich mechanizm molekularno-kinetyczny. Zaprojektował także aparaturę do ciągłej destylacji termicznej mieszanin cieczy, do demonstracji zjawisk dysocjacji termicznej, termostat ekonomiczny do wyższych temperatur oraz przyrząd do pomiarów szybkości reakcji w wyższych temperaturach.
Z. interesował się historią chemii, m.in. początkami chemii w Polsce na przełomie XVIII i XIX wieku oraz rolą kobiet w dziejach chemii – od legendarnej postaci starożytnej alchemiczki Marii Żydówki do M. Skłodowskiej-Curie. Opracował wiele biografii wybitnych chemików, część z nich została opublikowana w zbiorze Szkice biograficzne (Warszawa 1959). Pracował nad Słownikiem biograficzno-bibliograficznym chemików polskich. Maszynopis tej pracy zaginął w czasie II wojny światowej. Jego syn, Jan Gustaw, inżynier chemik, uzupełnił napisany przez ojca fragment i wydał jego Wspomnienia (Warszawa 1934).
Liczba publikacji Z. łącznie ze sprawozdaniami, referatami oraz recenzjami prawdopodobnie przekracza tysiąc. Za pracę Studia nad dynamiką chemiczną procesów autokatalitycznych otrzymał w 1917 nagrodę Kasy im. J. Mianowskiego. Pod koniec życia pracował nad syntetycznym dziełem z zakresu teorii szybkości reakcji, którego nie zdążył już ukończyć. Praca Kinetyka chemiczna została wydana pośmiertnie przy udziale W. Świętosławskiego oraz syna Z., Jana Gustawa (Warszawa 1931). Na podstawie szczegółowych notatek wykładowych Z. M. Centerszwer przy udziale J.G. Zawidzkiego przygotował podręcznik Chemia nieorganiczna (Warszawa 1932–36). Z. był założycielem oraz redaktorem „Roczników Chemii” (1921–23, od 1924 razem z W. Świętosławskim), czasopisma będącego organem Polskiego Tow. Chemicznego.
Z. był członkiem wielu towarzystw naukowych. W 1918 został członkiem korespondentem, a w 1921 członkiem czynnym PAU. W 1920 został wybrany na członka czynnego i sekretarza ANT (1920–23). Od 1918 był członkiem czynnym TNW. W 1918 wszedł do Komitetu Zarządzającego Kasy im. J. Mianowskiego, w 1921–28 zaś był jego wiceprezesem. W 1919 został wybrany na wiceprezesa powstałego wówczas Polskiego Tow. Chemicznego (w 1922–23 był jego prezesem). Przewodniczył akcji budowy nowego gmachu Biblioteki Jagiellońskiej oraz utworzenia Biblioteki Narodowej w Warszawie. W 1923 został odznaczony Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski.
Zmarł w pociągu jadącym z Zakopanego do Warszawy.
SBTP (J. Piłatowicz); Śródka.
A. Dorabialska: Prof. Jan Zawidzki – Sylwetka postaci, „Roczniki Chemii” 1929, t. 9; J. Zawidzki: Wspomnienia. Wydanie pośmiertne, Warszawa 1934.
Marcin Dolecki