Brożek (Broscius) Jan
BROŻEK (Broscius) Jan (1 XI 1585, Kurzelów k. Sieradza – 21 XI 1652, Kraków), matematyk, astronom, teolog. Syn Jakuba, pochodzenia plebejskiego.
Ojciec, który był człowiekiem wykształconym, wpoił synowi zamiłowanie do nauk. Sam uczył go czytać i pisać oraz wyjaśniał mu podstawowe zasady geometrii. Będąc dość zamożny, pragnął dać synowi to, co w jego mniemaniu było najcenniejsze, dlatego opłacił jego naukę – najpierw w szkole kolegialnej w Kurzelowie, a następnie (od 1604) w Akad. Krakowskiej. Już w 1605 B. uzyskał stopień bakałarza nauk wyzwolonych, a w 1610 magistra. Uczyli go profesorowie: Stanisław Jacobeius oraz Walenty Fontanus, a w 1611 spotkał się w Krakowie z matematykiem belgijskim Adrianem Romanusem, który znacząco wpłynął na jego rozwój naukowy.
Od 1614 B. był profesorem Akademii i przez 15 lat kierował katedrą astrologii. W 1618 wyruszył w podróż po miejscach pobytu M. Kopernika, aby zebrać materiały do pracy o tym wybitnym astronomie. Opublikował jednak tylko Septem sidera, której autorstwo w niejasny sposób przypisywał Kopernikowi (pozostałe materiały zaginęły).
W 1620 przerwał na dłużej swoje zajęcia akademickie i udał się na studia medyczne do Padwy. Po drodze zatrzymał się w Innsbrucku, gdzie nawiązał naukową współpracę z astronomem Ch. Scheinerem. W 1624 powrócił do Polski jako doktor medycyny i przez rok pełnił funkcję lekarza biskupa krakowskiego.
Do pracy w Akademii powrócił w 1625 i podjął walkę w obronie autonomii i pozycji krakowskiej uczelni. Przeciwnikami byli jezuici, którzy próbowali tworzyć ośrodki szkolne (różnego szczebla aż po wyższe) niezależnie od Akad. Krakowskiej. B. napisał słynny pamflet na jezuitów pt. Gratis, który wywołał bardzo gwałtowną reakcję. Egzemplarz satyry został publicznie spalony. Wielokrotnie jeździł w sprawie obrony praw uczelni do króla, do Warszawy, pisał również memoriały do papieża.
W 1629 uzyskał święcenia kapłańskie i rozpoczął wykłady z egzegezy Pisma św. oraz zrezygnował z katedry astrologii. W 1631–38 zarządzał biblioteką Collegium Maius. Był też jednym z założycieli i organizatorów katedry geometrii praktycznej, którą na pewien czas objął. Kierując się troską o rozwój Akademii ofiarował w 1639 jej bibliotece swój bogaty księgozbiór (największy w ówczesnej Polsce), przekazał też pokaźne sumy pieniędzy na dalsze zakupy książek i instrumentów naukowych oraz na kształcenie ucznia, który pragnąłby poświęcić się nauce matematyki i astronomii. W 1639 całkowicie zrezygnował z funkcji akademickich i kościelnych i przez 9 lat rezydował w Międzyrzeczu. Jednak w 1648 powrócił do Krakowa na Akademię, by, po uzyskaniu stopnia doktora teologii (1650), objąć w 1652, krótko przed śmiercią, funkcję rektora.
B. podjął próbę opisania dziejów krakowskiej uczelni, którą darzył ogromnym sentymentem i chciał pokazać jej rolę w rozwoju nauki. Przypomniał sylwetkę szesnastowiecznego uczonego S. Grzepskiego (Przypadek pierwszy do Geometrii Polskiej Stanisława Grzepskiego). Napisał też pracę Antiquitate literarum in Polonia.
Dorobek B. obejmuje ponad 30 publikacji, a kilka z nich ma większe znaczenie naukowe. Część prac poświęcona jest astrologii, ukazywaniu tajemnych związków matematyki i medycyny oraz zwalczaniu nowej fizyki, w obronie nauki Arystotelesa. W tym okresie była to jednak powszechna praktyka. Astrologię traktowano jako jeden z najważniejszych obszarów zastosowań matematyki (astrologami byli również współczesni B. uczeni J. Kepler oraz I. Newton). W 1647 wydał książkę Peripateticus cracoviensis a Joanne Broscio Curzeloviensi productus, w której krytykował eksperymenty przeprowadzone przez V. Magniego, mające udowodnić istnienie próżni (wbrew stanowisku Arystotelesa).
B. jest uznawany za największego polskiego matematyka czasów przedrozbiorowych. Pozycję tę zapewniają mu takie prace jak: Geodesia distantiarum (1610), Problema geometricum (1611), Quare apes hexagona figura davos construan, w której dowodzi geometrycznie, dlaczego pszczoły budują plastry o kształcie sześciokątów foremnych (są to badania izoperymetryczne, gdzie przy ustalonym obwodzie figur bada się, które z nich mają największe pole), Arithmetica integrorum (1620) – podręcznik zawierający nową wówczas teorię logarytmów, Aristoteles et Euclides defensus contra Petrum Ramum et alios (1638) – rozprawa zawierająca oryginalne wyniki na temat wielokątów gwiaździstych, De numeris perfectis disceptatio (1637) oraz De numeris perfectis (1638), w których B. przeprowadził dowody na kilka nowych własności liczb doskonałych i zaprzyjaźnionych. W tych ostatnich pracach znajduje się też sformułowane, analizowane i wykorzystywane przez B. do badania liczb, twierdzenie arytmetyczne nazwane później małym twierdzeniem Fermata.
Prace te świadczyły o dużej erudycji B., zawierały jednak tylko kilka wyników nowych. W pracach o liczbach doskonałych sformułował i pokazał znaczenie twierdzenia Fermata, udowodnił też, że wśród pierwszych 10 mln liczb naturalnych są tylko 4 liczby doskonałe, czyli będące sumą swoich właściwych dzielników (są to: 6, 28, 496, 8128); obliczył nową parę liczb zaprzyjaźnionych (tzn. takich, że suma dzielników każdej z tych liczb jest sumą dzielników właściwych pozostałej): 17296 i 18416 (do czasów B. znana była tylko para 220 i 228). W rozprawie, w której wykazał błędy dowodu P. Ramusa, podał zarazem oryginalną metodę obliczania powierzchni wielokątów sferycznych. W wielu miejscach uzasadniał i podawał przykłady niezastąpionej roli geometrii w innych naukach i w kwestiach praktycznych (m.in. w pracy Problema geometricum).
PSB (A. Birkenmajer), DSB (B. Knaster).
J. Brożek: Wybór pism, Warszawa 1956; M.A. Baraniecki: Arytmetyka, wykład szczegółowy, Warszawa 1894, s. 43–49; H. Barycz: Pierwszy historyk nauki i kultury w Polsce, [w:] Księga pamiątkowa ku czci W. Sobieskiego, Kraków 1932; J. Dianni: Jan Brożek, Warszawa 1949; tegoż: Studium matematyki na Uniwersytecie Jagiellońskim do połowy XIX wieku, Kraków 1963; J. Dianni, A. Wachułka: Tysiąc lat polskiej myśli matematycznej, Warszawa 1963; A. Pelczar: Stromata Brosciana, „Antiquitates Mathematicae” 2007, nr 1; Słownik biograficzny matematyków polskich, red. S. Domaradzki, Z. Pawlikowska-Brożek, D. Węglowska, Tarnobrzeg 2003; E. Stamm: Z historii matematyki XVII wieku w Polsce, „Wiadomości Matematyczne” 1936, t. 40.
Wiesław Wójcik