Dylik Jan
DYLIK Jan (19 VI 1905, Łódź – 7 VI 1973, tamże), geomorfolog glacjalny, specjalista w zakresie paleografii czwartorzędu i geografii prehistorycznej. Syn Bonifacego i Bronisławy z Koszańskich. Brat Zygmunta Stanisława, organizatora i pierwszego kierownika Biblioteki Uniwersyteckiej w Łodzi.
W 1925 ukończył Gimnazjum K. Wiśniewskiego w Łodzi. Następnie podjął studia geograficzne i historyczne na UJ, które kontynuował i ukończył na Uniw. Poznańskim, z geografią jako przedmiotem głównym i prehistorią jako pobocznym. Był prezesem Koła Naukowego Geografów Uniw. Poznańskiego i organizatorem wycieczek do Rumunii (1929) oraz do Austrii, Jugosławii i na Węgry (1930).
W 1930 uzyskał doktorat z filozofii na podstawie pracy Osadnictwo epoki kamiennej w przełomowej dolinie Warty pod Poznaniem (druk 1931). Było to pierwsze polskie studium z geografii prehistorycznej oparte na analizie rozmieszczenia stanowisk mezo- i neolitycznych oraz ich stosunku do elementów morfologicznych doliny. Z tego okresu pochodzi także metodologiczna praca Zur Einführung in die prähistorische Geographie (1931).
Od 1928 współpracował z Państwowym Muzeum Archeologicznym w Warszawie, od 1930 jako asystent. W 1932 uzyskał stypendium Funduszu Kultury Narodowej na wyjazd naukowy za granicę i zwiedził w ciągu 9 miesięcy Austrię, Niemcy, Danię i Szwecję. Badania realizował w pn. części Kotliny Wiedeńskiej, a ich wyniki opublikował w pracach Rozwój osadnictwa przedhistorycznego na obszarze dzisiejszego Wiednia (1933) i Die Besiedlung des nördlichen Wiener Beckens zur neolithischen Zeit (1935). Dostarczyły one szerszych uogólnień dotyczących zależności osadnictwa od całego zespołu składowych środowiska fizycznogeograficznego, takich jak: rzeźba, klimat, pokrywa roślinna, a wnioski przedstawiono w opracowaniu O najważniejszych elementach kształtujących obraz przedhistorycznego osadnictwa (1935).
Po powrocie D. podjął pracę w Inst. Geograficznym w Poznaniu (koniec 1932–wiosna 1934). Przygotował tam program kolejnych badań terenowych w Szwecji, Finlandii, Estonii i na Łotwie, które zrealizował w 1934 dzięki kolejnemu stypendium Funduszu Kultury Narodowej. W tym czasie pracował nad odtworzeniem rozwoju osadnictwa epoki kamiennej na wybrzeżach Bałtyku na tle zmian klimatycznych i przemieszczeń linii brzegowych. Materiały te zostały zniszczone w czasie II wojny światowej. Po podróży D. uczestniczył w obradach Międzynarodowego Kongresu Geograficznego w Warszawie jako sekretarz Sekcji Geografii Prehistorycznej i Historycznej oraz Historii Geografii. Zaprezentował także referat Die geographische Lage der prähistorischen Siedlungen und die Entwicklung der Ökumene in Westpolen bis in die historische Zeit.
W 1935, na propozycję Komitetu Badań Regionalnych, rozpoczął badania geograficzne, których celem miało być opracowanie monografii Wyżyny Łódzkiej i obszarów przyległych (niestety nie ukazała się drukiem). Od 1936 do wybuchu II wojny światowej prowadził wykłady z geografii gospodarczej Polski i antropogeografii w Wyższym Studium Handlowym przy łódzkim oddziale Wolnej Wszechnicy Polskiej. W 1935–39 był także wykładowcą geografii na Uniw. Robotniczym w Łodzi.
Przygotował w tym okresie prace Analiza geograficznego położenia grodzisk i uwagi o osadnictwie wczesnohistorycznym Wielkopolski (1936), która jest pierwszą w Polsce syntezą o grodziskach przedhistorycznych i wczesnohistorycznych, oraz Die geographische Lage der prähistorische Siedlungen (1938), będącą próbą przedstawienia rozwoju osadnictwa od późnego mezolitu do wczesnego średniowiecza.
Po wybuchu II wojny światowej D. został w XII 1939 wysiedlony do Generalnego Gubernatorstwa. Uczestniczył w tajnym nauczaniu, m.in. 1940–44 na podziemnym UW. Przygotował rękopis podręcznika ogólnej geografii gospodarczej, który nie przetrwał powstania warszawskiego 1944. Brał również udział w opracowaniu zbiorowego dzieła Ziemie powracające. Obraz geograficzno-gospodarczy. 1. Pomorze Wschodnie (Prusy Wschodnie), Gdańsk, które zostało wydane konspiracyjnie w 1942 w serii ‹Biblioteka Ziem Zachodnich››.
W I 1945 D. włączył się do organizowania Uniw. Łódzkiego. W XII 1945 otrzymał prawo wykładania na wydziale matematyczno-przyrodniczym UJ, co oznaczało habilitację. W 1947 został profesorem nadzwyczajnym, a w 1956 zwyczajnym.
Od 1951 był kierownikiem Zespołu Katedr Geografii i Geologii, a następnie po przekształceniach kierownikiem Inst. Geograficznego (1958), a od 1970 Inst. Geografii.
W okresie powojennym D. nawiązał współpracę z Państwowym Inst. Geologicznym w Warszawie, który realizował wykonanie przeglądowej mapy geologicznej całego kraju, w skali 1:300 000. D. kierował pracami w Łodzi (był współautorem arkusza Łódź mapy utworów powierzchniowych, 1950). W następnych latach wykonano terenowe zdjęcia geomorfologiczne w okolicach Łodzi i na terenie Gór Świętokrzyskich. Od pracy O peryglacjalnym charakterze rzeźby środkowej Polski (1953) D. rozpoczął badania oddziaływania mroźnego klimatu w plejstocenie, co dało podstawę do powstania nowej dziedziny – geomorfologii peryglacjalnej. Najcenniejszą pozycją z tej grupy publikacji jest książka Nowe problemy wiecznej zmarzliny plejstoceńskiej (1963), w której przedstawił klasyfikacje struktur mrozowych oraz zagadnienia krasu termicznego. W pracy Sur le système triparti de la stratigraphie du pléistocene dans les pays d'accumulation glaciaire (1960) sformułował nowe wnioski dotyczące stratygrafii i rewizji dotychczasowego podziału plejstocenu na glacjały i interglacjały, na rzecz systemu trójczłonowego, uwzględniającego okresy peryglacjalne. W kolejnych pracach Znaczenie peryglacjalnych elementów w stratygrafii plejstocenu (1966) i Periglacial Stratigraphy (1969) D. przedstawił schemat stratygraficzny ostatniego piętra zimnego (vistulianu) dla obszaru środkowej Polski.
W 1954–66 D. kierował też Pracownią Geomorfologii Ogólnej Inst. Geografii PAN w Łodzi. Od chwili przekształcenia w 1945 TPN w Łodzi w Łódzkie Tow. Naukowe, D. był jego sekretarzem generalnym, a od 1966 prezesem.
Od 1956 ponownie aktywnie uczestniczył w corocznych spotkaniach Międzynarodowej Unii Geograficznej, w której 1956–72 był przewodniczącym Komisji Geomorfologii Peryglacjalnej. Zagraniczne towarzystwa naukowe wyróżniły go honorowymi członkostwami i medalami, otrzymał też doktoraty honoris causa uniwersytetów w Caen (1967) i w Strasburgu (1967).
Od 1954 D. był członkiem Komitetu Badań Czwartorzędu i Nauk Geograficznych. W 1967 został członkiem korespondentem PAN.
Pełnił też funkcje redaktora naczelnego czasopism: „Acta Geographica Universitatis Lodziensis” (od 1962 „Acta Geographica Lodziensia”) i „Biuletyn Peryglacjalny” (1954–73). Od 1968 był wiceprezesem European Association of Earth Science Editors. W 1970 został członkiem Komitetu Redakcyjnego „Quaternary Research. An Interdisciplinary Journal” wydawanego przez University of Washington w Seattle.
D. był także autorem prac dotyczących problemów organizacji nauki. Pod jego redakcją przygotowano 3 książki dotyczące czwartorzędu oraz 12 wydawnictw kongresowych i 4 pokongresowe VI Kongresu Międzynarodowej Unii Badań Czwartorzędu (International Union for Quaternary Research, INQUA).
W 1953 otrzymał państwową nagrodą naukową III stopnia, następnie m.in. medal uniwersytetu w Liège (1959), srebrny medal „Veta” Królewskiego Holenderskiego Tow. Geograficznego (1963) oraz nagrodę miasta Łodzi za osiągnięcia w dziedzinie nauk przyrodniczych (1963). Został też odznaczony Krzyżem Kawalerskim (1947) i Oficerskim (1959) Orderu Odrodzenia Polski.
D. zmarł na zawał mięśnia sercowego.
Był żonaty z Anną z Borowieckich, profesorem geografii fizycznej na Uniw. Łódzkim.
Imię D. nosi poleski oddział PTTK w Łodzi, a także jedna z ulic na Teofilowie.
Śródka.
R. Galon: Jan Dylik. 1905–1973, Nauka Polska” 1974, nr 4; A. Jahn: Jan Dylik (1905–1973). Wspomnienie, „Czasopismo Geograficzne” 1974, z. 1; tegoż: Prof.dr Jan Dylik (1905–1973), „Rocznik Polskiego Towarzystwa Geologicznego” 1975, z. 3/4; J. Kondracki: Jan Dylik 1905–1973, „Przegląd Geograficzny” 1974, z.1; S. Kozarski: Prof. Dr Jan Dylik, „Geografia w Szkole” 1973, nr 5; Profesor Jan Dylik, red. H. Klatkowa, ‹‹Sylwetki Łódzkich Uczonych››, z. 21, Łódź 1995.
Andrzej J. Wójcik