Gołąb Stanisław
GOŁĄB Stanisław (26 VII 1902, Travnik, Bośnia – 30 IV 1980, Kraków), matematyk, współtwórca krakowskiej szkoły matematycznej. Syn Walentego, sędziego, i Jadwigi Skibińskiej.
W 1910 rodzina przeprowadziła się do Krakowa, gdzie G. uczęszczał do gimnazjum. W 1920–24 studiował matematykę na UJ. W trakcie studiów, w 1922 podjął pracę asystenta w Katedrze Matematyki Akad. Górniczej (był tam zatrudniony do 1955). Po zdaniu w 1926 egzaminów nauczycielskich, pracował również jako nauczyciel w szkołach średnich.
W 1928–30 odbył studia uzupełniajace w różnych ośrodkach naukowych zagranicznych we Włoszech, Czechosłowacji, Niemczech (Getynga) i Holandii. Pogłąbiał wiedzę głównie z geometrii różniczkowej i w Delft w Holandii, pod kierunkiem J. A. Schoutena, napisał pracę doktorską Über verallgemeinerte projektive Geometrie (obronił ją na UJ w 1931, z S. Zarembą jako promotorem). Habilitację uzyskał w 1932, również na UJ, na podstawie rozprawy Zagadnienia metryczne geometrii Minkowskiego.
Po wybuchu II wojny światowej, został 6 XI 1939 aresztowany przez okupacyjne władze niemieckie (w ramach Sonderaktion Krakau), z grupą niemal dwustu wykładowców UJ i Akad. Górniczej, przewieziony do Wrocławia, a następnie do obozów w Sachsenhausen i Dachau. Zwolniony w XII 1940, powrócił do Krakowa, gdzie od 1943 uczestniczył w tajnym nauczaniu akademickim. W 1946 został profesorem nadzwyczajnym AGH (powstałej z przekształcenia Akad. Górniczej), a w 1948 zwyczajnym. Kiedy w 1949 powstał Państwowy Inst. Matematyczny, G. powierzono kierowanie w nim Działem Geometrii Różniczkowej. Od 1955 aż do przejścia na emeryturę w 1972 był zatrudniony na UJ na stanowisku profesora zwyczajnego i pełnił funkcję kierownika Katedry Geometrii.
Kontynuując prace S. Zaremby i A. Hoborskiego, stworzył szkołę naukową geometrii różniczkowej, w której podejmowano również badania z zakresu równań funkcyjnych oraz zastosowań matematyki.
G. opublikował ponad 250 prac naukowych, szczególne znaczenie ma monografia Funktionalgleichungen der Theorie der geometrischen Objekte (napisana wspólnie z H. Aczélem) oraz podręcznik Rachunek tensorowy.
Głównym obszarem zainteresowania G. była geometria różniczkowa i w niej uzyskał najwięcej znaczących wyników. Badał przestrzenie Minkowskiego i Finslera, rozwiązał kilka ważnych problemów w geometrii rzutowej oraz w rachunku tensorowym (wraz z J.A. Schoutenem). G. jest jednak przede wszystkim współtwórcą teorii obiektów geometrycznych i autorem wielu podstawowych pojęć z jej zakresu. Wraz z Schoutenem stworzył tzw. Kern-Index-Methode, która pokazuje podstawowe zasady lokalnego rachunku tensorowego. Metoda ta stała się kluczowa dla uporządkowania badań w geometrii różniczkowej i otworzyła nowe kierunki dociekań.
G. uogólnił definicję A. Wundheilera (asystenta A. Przeborskiego) z 1934, za pomocą wprowadzonych przez siebie pojęć: „pseudogrupy transformacji”, „komitaty” oraz „równoważności obiektów”. Okazuje się, że w naturalny sposób wektory, kowektory, formy różniczkowe i pewnego typu tensory są rodzajami obiektów geometrycznych. Teoria obiektów geometrycznych znalazła zastosowania w fizyce teoretycznej. Od końca lat 70. była kontynuowana w postaci teorii operatorów i wiązek naturalnych.
G. uzyskał, stosując swoje metody, wiele ważnych rezultatów w przestrzeniach riemannowskich, Minkowskiego, Finslera i ogólnych przestrzeniach metrycznych. Do scharakteryzowania krzywych czy wielościanu Reneta stosował również metody topologiczne, algebraiczne oraz z analizy wektorowej.
W ramach zastosowań technicznych równań różniczkowych G. pokazał (wraz z J. Szarskim) jak pewnego typu równania całkowo-różniczkowe opisują ruch materiałów sypkich.
G. prowadził badania również w równaniach różniczkowych, algebrze, topologii, logice, metodach numerycznych i zastosowaniach matematyki. Zainteresowanie takimi dziedzinami jak topologia, logika czy algebra wynikały z potrzeby precyzyjnego zbadania danego zagadnienia, sięgnięcia do podstaw matematyki, aby dało się efektywnie daną teorię zastosować. Dla G. kluczowe znaczenie miały też dydaktyka i badania historyczne.
SBMP (Z. Pawlikowska-Brożek).
„Demonstratio Mathematica” 1973, t. 6, nr 1 (tu seria artykułów Collection of Articles Dedicated to Stanislaw Golab on His 70th Birthday I: J. Bodziony: Activity of Professor Stanislaw Gołąb in The Field of Applied Mathematics, M. Kucharzewski: Scientific Achievements of Professor Gołąb in The Domain of Geometry, M. Kuczma: Activity of Professor Stanislaw Gołąb in The Theory of Functional Equations, H. Łopuszańska, T. Trajdos: Professor Stanisław Gołąb – Scientist and Teacher oraz Z. Pawlikowska-Brożek: Bibliography of Professor Stanisław Gołąb); J. Gancarzewicz, Z. Pogoda: Stanisław Gołąb (1902–1980), [w:] Uniwersytet Jagielloński. Złota Księga Wydziału Matematyki i Fizyki, red. B. Szfirski, Kraków 2000, s. 357–362; M. Kucharzewski: Życie i twórczość profesora Stanisława Gołąba, „Wiadomości Matematyczne” 1976, t. 19, nr 2; A. Pelczar: Równania różniczkowe w Polsce. Zarys historii do połowy lat siedemdziesiątych XX wieku, „Wiadomości Matematyczne” 2001, t. 37, nr 1; Z. Pogoda: Początki geometrii różniczkowej w Polsce, „Antiquitates Mathematicae” 2007, nr 1.
Wiesław Wójcik