Jerzmanowski Erazm Józef
JERZMANOWSKI Erazm Józef (2 VI 1844, Tomisławice, Kaliskie – 7 II 1909, Prokocim, Małopolska), wynalazca, przemysłowiec, działacz polonijny i filantrop. Syn Franciszka i Kamilli z Kossowskich, z rodziny ziemiańskiej.
W 1862 ukończył gimnazjum gubernialne w Warszawie i rozpoczął studia w Inst. Politechnicznym i Rolniczo-Leśnym w Puławach. Uczestniczył w powstaniu styczniowym 1863–64, a po jego upadku ukrywał się w Galicji. Zmuszony do emigracji wyjechał do Francji. W 1864 ukończył Szkołę Wyższą Polską na Montparnasse w Paryżu, następnie wstąpił do École des Mines. W 1866 rozpoczął studia w École d’Application de l’Artillerie et du Génie w Metz. Uczestniczył w wojnie francusko-pruskiej 1870–71. W 1871 został wysłany do USA przez przemysłowców francuskich zaangażowanych w budowę w Nowym Jorku miejskiego systemu oświetleniowego opartego na lampach Drummonda, emitujących tzw. światło wapienne, powstające w wyniku termoluminescencji tlenku wapnia pod wpływem ogrzania do wysokiej temperatury za pomocą palnika tlenowo-wodorowego. System wymagał dostarczania do lamp dwiema oddzielnymi rurami tlenu i bogatego w wodór gazu wodnego, wytwarzanych w oddzielnych generatorach. Tlen miał być produkowany z nadmanganianu potasu metodą, którą opatentowali Francuzi C. Tessié du Motay i Ch.R. Maréchal. Gaz wodny miał być produkowany metodą Gillarda, udoskonaloną i opatentowaną przez Tessié du Motaya. Początkowo J. pracował przy budowie obu generatorów w działającej od 1869 i kontrolowanej przez Francuzów firmie New York Oxygen Gas Company. Z powodu trudności z uruchomieniem produkcji tlenu, zrezygnowano z systemu Drummonda i skoncentrowano się na udoskonaleniu produkcji gazu wodnego. J. uczestniczył w budowie gazowni Municipal Gaslight Company, uruchomionej przed 1876. Zastosowana tam metoda Tessié du Motaya została zmodyfikowana przez J. Usprawnienia dotyczyły m.in. podniesienia efektywności energetycznej całego procesu. Już w 1873 J. opatentował zastąpienie kosztownej nafty stosowanej do nawęglania gazu wodnego w karburatorze, tańszym węglem bitumicznym. Później zastrzegł pomysł umieszczenia w ścianach generatora przewodów, które do komory dostarczały powietrze i parę wodną. Oba składniki podawane były do wnętrza naprzemiennie, co eliminowało niebezpieczeństwo wybuchu. J. zaobserwował również, że na poprawę funkcjonowania generatora duży wpływ ma precyzyjne regulowanie przedziałów czasowych, w jakich do komory dostarczane są oba składniki. Gazownia Municipal dostarczała gazu z silną domieszką tlenku węgla, sięgającą nawet 27%, podczas gdy za bezpieczną granicę uważano poziom 10%. W 1882–83 J. opracował i opatentował skuteczny sposób obniżenia koncentracji trującego związku, wykładając wnętrze komory generatora wapieniem. Usprawnienia były na tyle istotne, że w piśmiennictwie fachowym metoda zyskała miano procesu Jerzmanowskiego, i stała się podstawą funkcjonowania nowej kompanii gazowniczej, Equitable Gas Company, uruchomionej w 1884. Wnosząc w aporcie tę metodę, J. został współudziałowcem przedsięwzięcia. Firma rozpoczęła agresywną politykę cenową, doprowadzając do rozbicia kartelu utrzymującego w Nowym Jorku wysoką cenę gazu oświetleniowego. Uzyskanie w szybkim czasie dużej części rynku, pozwoliło udziałowcom Equitable na rozszerzenie działalności na kolejne amerykańskie miasta. W tym samym czasie J. opracował nowy system produkcji gazu wodnego zaliczany do grupy procesów retortowych, to jest takich, w których para jest podawana do retort zawierających węgiel, a właściwa temperatura reakcji jest utrzymywana w wyniku spalania paliwa w oddzielnej komorze. Metoda zyskała miano procesu „Baby” i pozwalała na uzyskanie gazu o niskiej zawartości tlenku węgla. J. uzyskał łącznie przynajmniej 22 amerykańskie patenty, z których większość została z powodzeniem wdrożona. Gazownie wykorzystujące obie technologie opracowane przez J. działały w wielu miastach USA, wliczając Baltimore, Indianapolis i Chicago. W tym ostatnim mieście J. został w 1890 prezesem Chicago Gaslight and Coke Company. Działalność wynalazcza i biznesowa pozwoliła mu zgromadzić fortunę szacowaną na 3 mln dolarów, co w 1894 dawało mu 96 pozycję na liście najbogatszych Amerykanów. J. hojnie dzielił się tym majątkiem, finansując wiele przedsięwzięć podejmowanych przez społeczność polonijną. Aktywnie działał w Związku Narodowym Polskim, stał na czele utworzonego w 1886 Komitetu Centralnego Dobroczynności. Angażował się w udzielanie pomocy emigrantom polskim napływającym do USA, wspierał instytucje narodowe w Polsce i działające na emigracji w Europie, m.in. Muzeum Rapperswilskie. Powrócił do kraju w 1896 i do śmierci mieszkał w Małopolsce. Testamentem ustanowił nagrodę imienia Erazma i Anny Jerzmanowskich, za zasługi na polu kultury, nauki lub działalność humanitarną, przyznawaną przez AU w Krakowie, a finansowaną z odsetek od majątku zapisanego AU przez J. Wśród wyróżnionych tą nagrodą znaleźli się m.in. H. Sienkiewicz, I. Paderewski, A. Brückner, N. Cybulski, E. Godlewski starszy, S. Zaremba, T. Browicz, B. Dybowski. Nagrodę przyznawano do wybuchu II wojny światowej i wznowiono dopiero w 2009.
PSB (J. Hulewicz); SBTP (B. Orłowski); SPPT (B. Orłowski).
A.C. Humphreys: Water Gas In the United States, New York 1889; Illuminating by Hydrogen Gas, „Utica Morning Herland” z 1 XII 1882; Mr. Jerzmanowski’s Retirement, „The Evening Post” z 29 I 1896; J.H. Raymond: Report of the Commissioner of Health On Illuminating Gas Made to the Committee On Lamps and Gas of the Common Council… July 3, 1883, Brooklyn 1883.
Sławomir Łotysz