Jonston Jan
JONSTON Jan (3 IX 1603, Szamotuły – 8 VI 1675, Ziebedorf, ob. Składowice k. Lubina), lekarz, filozof, przyrodnik. Syn Szymona Johnsona, Szkota możnego rodu przybyłego na ziemie polskie w 1596, i Niemki Anny Becker.
Kształcił się w szkole braci czeskich w Ostrorogu, od 1616 w gimnazjum ewangelickim Schönaichianum w Bytomiu Odrzańskim, a od 1619 w Toruniu. Później studiował m.in. 1623–25 filozofię w St. Marys College w Saint Andrews w Szkocji, od 1629 medycynę we Franeker (Holandia), Londynie, Cambridge i Lejdzie, gdzie 15 IV 1634 uzyskał doktorat na podstawie rozprawy De febribus, w której opisał różne rodzaje gorączek (w maju tego roku potwierdził go w Cambridge). Podróżował po Europie, kontaktując się z wybitnymi uczonymi i publikując dzieła filozoficzne, historyczne oraz medyczne. Podczas pobytu w Polsce, od 1625 mieszkał w Lesznie (stoi tam jego pomnik), gdzie był lekarzem i wychowawcą dzieci Leszczyńskich, lekarzem miejskim, a od 1636 członkiem władz Gimnazjum Leszczyńskiego. Przyjaźnił się z mieszkającym tam Janem Amosem Komenskim, seniorem generalnym braci czeskich, z którymi współpracował. Znał 12 języków, korespondował z uczonymi z całej Europy, pisał po łacinie. Uważał się za Polaka. J. był zwolennikiem empiryzmu, metod eksperymentalnych, postępu. Odrzucił propozycje objęcia katedry medycyny na uniwersytetach we Frankfurcie nad Odrą, Heidelbergu i Lejdzie oraz stanowiska lekarza nadwornego w Berlinie.
Był współtwórcą nowożytnej klasyfikacji chorób. Zawarł ją podręczniku Idea universae medicinae libris VIII absoluta (Amsterdam 1644), w którym jako pierwszy zajął się też medycyną pracy, nową wówczas dziedziną. Dzieło to, rozszerzone w 1668, doczekało się wielu wydań i przekładów. W Lesznie J. wydał pierwszy w Polsce podręcznik dendrologii Syntagmatis dendrologici specimen (1646). Publikował też encyklopedie przyrodnicze, z których najwybitniejszą była obszerna Theatrum universale historiae naturalis (1650–53), w całości wydana dopiero po śmierci J. (Amsterdam 1718) oraz kilkakrotnie w Niemczech i we Francji. Była to trzecia w dziejach tego rodzaju wielka encyklopedia (1504 strony druku, 324 tablice, 3 tys. rycin).
PSB (T. Bilikiewicz); SBP (H. Ostromęcka).
T. Bilikiewicz: Jan Jonston (1603–1675). Żywot i działalność lekarska, Warszawa 1931; J. Chodera, F. Kiryk: Słownik biograficzny historii Polski, t. 1, Wrocław 2005 (G. Marmon); Europejskość myśli i twórczości naukowej Jana Jonstona po czterech wiekach, red. A. Konior, Leszno 2003; B. Hryniewiecki: Jan Jonston – pierwszy polski dendrolog, „Rocznik Dendrologiczny” 1956, t. 11, s. 1–20; Jan Jonston 1603–1675, red. Z. Smoluchowski, Leszno 1974; B. Świderski: Dr. Jan Jonson. Wybitny uczony dawnego Leszna, Leszno 1935; Wielkopolski słownik biograficzny, Warszawa, 1983, s. 302 (A. Dzierzkowski).
Andrzej J. Wójcik