Okraszewski Stanisław Samuel
OKRASZEWSKI Stanisław Samuel (ok. 1744, Królewiec – 1817?, Wólka-Przekory k. Pułtuska), chemik mineralog. Pochodził prawdopodobnie z rodziny szlacheckiej.
Kształcił się w Królewcu (1764), studiował przypuszczalnie w Uppsali, gdzie słuchał wykładów z chemii i mineralogii, oraz w Holandii i w Paryżu.
W 1773 wstąpił do służby królewskiej. Przyjechał do Warszawy w 1774, a w 1779 został kustoszem Gabinetu Historii Naturalnej oraz nadwornym chemikiem Stanisława Augusta. Z własnej inicjatywy podjął się przygotowania podręcznika dla Tow. do Ksiąg Elementarnych, który nie został wydany drukiem i znany jest z rękopisów (Chemii księga pierwsza i Mineralogia). W 1780 przygotował poufny memoriał dla króla Explication du terme Pierre Philosophale, dotyczący uzyskiwania kamienia filozoficznego, oraz wywód Cel mądrości, będący prawdopodobnie propozycją przemówienia na otwarcie loży masońskiej.
Prawdziwą pasją O. były poszukiwania złóż minerałów. W 1780 wraz z J.F. Carosim przeprowadził badania kopalń olkuskich i przedstawił 5 X królowi sprawozdanie (Remarques particulières concernant les ouvrages des Mines Commencées et en projet), w którym podawał sposoby osuszenia górotworu i podjęcia wydobycia kruszców. Popierał także poszukiwania soli planowane przez Carosiego w rejonie Krzeszowic.
W 1780 wyjechał, jako pierwszy Polak, na studia do Bergakademie we Freibergu (Saksonia). Pobyt trwał krótko i koncentrował się na zwiedzaniu przede wszystkim kopalń srebra i analizie metod oczyszczania tego kruszcu. W 1781 uczestniczył z J.J. Ferberem w podróży badawczej po Małopolsce. Uczestniczył w różnych pracach górniczych. 10 I 1783 złożył Komisji Kruszcowej sprawozdanie na temat wznowienia wydobycia rudy miedzi w Miedzianej Górze k. Kielc. Zajmował się także planowaniem poszukiwań złóż soli kamiennej oraz prowadził dalsze prace nad projektem osuszenia kopalń olkuskich przez wprowadzenie systemu stawów i szybów, a także zastosowanie maszyn hydraulicznych. Wg wspomnień syna O. od 1785 pracował w Komisji Kruszcowej jako ekspert do spraw kopalnictwa, a 22 I 1787 został mianowany radcą królewskim.
O. interesował się wszelkimi nowościami technicznymi. 12 II 1784 przeprowadził w Warszawie pierwszą w Polsce próbę balonową, z balonem na uwięzi o średnicy ok. l m, napełnionym wodorem, a 6 III tegoż roku wypuścił na brzegu Wisły w pobliżu Zamku Królewskiego większy balon, który przeleciał ponad 20 km. Król obdarował go za te działania złotym medalem.
W 1. poł. 1789 O. udał się na studia wraz z innymi stypendystami Komisji Skarbu Koronnego do Akad. Górniczej w Bańskiej Bystrzycy, gdzie interesował się problemami amalgamacji srebra. Po pół roku przerwał naukę i ponownie wyjechał do Saksonii.
W 1792 z ramienia Komisji Skarbu Koronnego wizytował kopalnie i przeprowadził inspekcję hut żelaza w okolicach Olkusza, Siewierza i Kielc. W III 1792 przedstawił Rapport o stanie fabryk żelaza będących w dobrach Rzeczypospolitej, po uczynionej rewizji tychże fabryk przez ur. Okraszewskiego. Proponował w nim wprowadzenie ulepszeń i oddanie zakładów w zarząd specjalistom, a na zarządcę krajowych fabryk żelaza swoją kandydaturę. Z 1793 pochodzi jego niewprowadzony w życie memoriał w sprawie ustanowienia urzędu rządcy górniczego. W tym okresie O. został natomiast mianowany generalnym probierzem i sekretarzem królewskim, ale ze względu na trudną sytuację kraju Skarb Koronny nie wypłacał mu pensji.
Podczas insurekcji kościuszkowskiej O. organizował wytwórnie prochu (23 IV 1794 przedstawił projekt rozpoczęcia takiej produkcji) i był członkiem Komisji Porządkowej Województwa Mazowieckiego. Po upadku powstania przedstawił królowi inwentarz zbiorów mineralogicznych (15 IV 1795) i wnosił o ich przekazanie tytułem zaległego wynagrodzenia. Sprzedał wówczas własną bibliotekę i gabinet chemiczny. Osiadł w Marcelinie k. Warszawy, gdzie pracował jako nauczyciel domowy u Potulickich, a następnie u Wielopolskich i Wodzickich. Proponowano mu podobno (wg informacji syna) przejście na służbę u króla Hiszpanii i pracę w kopalniach srebra i złota w Chile i Peru. W 1811 rozważano utworzenie pod kierownictwem O. katedry mineralogii w Szkole Głównej Krakowskiej. Pod koniec życia O. zamieszkał w dobrach Tyszkiewiczów w Świsłoczy.
O. był członkiem warszawskiego Tow. Fizycznego. W 1806 został przyjęty w poczet TWPN, ale propozycję tę odrzucił.
Zmarł (wg syna Stanisława, poety i krytyka literackiego) w 1817, w domu zamężnej córki Ratyńskiej, a wg L. Potockiego żył jeszcze w 1824.
PSB (K. Sarnecki); SPPT (B. Orłowski).
M. Dąbkowska: Rękopis Okraszewskiego „Chemyi xięga pierwsza” oraz „Mineralogia”, SMDNP 1964 Seria C, z. 8; W. Hubicki: Tło i geneza powstania podręcznika „Chemia i mineralogia” Okraszewskiego oraz anonimowego traktatu „Skarb chymików”, SMDNP 1972 Seria C, z. 17; S. Kossuth: Polacy – słuchacze Akademii Górniczej we Freibergu (Saksonia) i w Szemnicach (Słowacja), Katowice 1960; L. Potocki: Wspomnienia o Świsłoczy Tyszkiewiczowskiej, Dereczynie i Różanie, „Kwartalnik Litewski” 1910, nr 2; J. Reychman: Polacy na Akademii Górniczej w Bańskiej Szczawnicy w XVIII i XIX wieku, „Wiadomości Muzeum Ziemi” 1951, t. 5; R. Wołoszyński: Z dziejów mecenatu Stanisława Augusta nad poszukiwaniami górniczo-hutniczymi w Polsce, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” 1959, nr 3; Z. Wójcik, Uczniowie Abrahama Gottloba Wernera w Polsce, SMDNP 1972 Seria C, z. 17; A. Zahorski: Uzbrojenie i przemysł zbrojeniowy w powstaniu kościuszkowskim, Warszawa 1957; A. Żeleńska-Chełkowska: Próby wprowadzenia nauk technicznych w Uniwersytecie Jagiellońskim w latach 1776–1833, Wrocław 1966.
Andrzej J. Wójcik