Matuszkiewicz Władysław Józef
MATUSZKIEWICZ Władysław Józef (11 IV 1921, Lwów – 11 X 2013, Grodzisk Mazowiecki), botanik, fitosocjolog i ekolog. Syn Władysława Filipa, wizytatora szkolnego, i Marii Stefanii Cepnik.
W 1939 ukończył VIII Państwowe Gimnazjum Męskie im. króla Kazimierza Wielkiego we Lwowie. Studia na Uniw. Jana Kazimierza rozpoczął jako wolny słuchacz w 1938, jeszcze przed zdaniem matury; ukończył je w trybie tajnym u prof. S. Kulczyńskiego w 1944, uczestnicząc w jego ostatnich ekspedycjach poleskich. Pracę zarobkową rozpoczął jako laborant w Lwowskim Uniw. Państwowym w Zakładzie Systematyki i Morfologii Roślin (1939–41), zatrudniony był także w instytucie do walki z tyfusem R. Weigla. Później (1945–46) był asystentem w Katedrze Botaniki Lasowej na wydz. leśnym Lwowskiego Instytutu Politechnicznego. W 1946 opuścił Lwów udając się do Wrocławia, gdzie objął stanowisko st. asystenta w Zakładzie Systematyki i Morfologii Roślin Uniwersytetu i Politechniki. Od 1947 pracownik UMCS w Lublinie, gdzie po uzyskaniu w tymże roku doktoratu na podstawie rozprawy Zespoły leśne okolic Lwowa objął stanowisko adiunkta w Zakładzie Systematyki i Geografii Roślin; następnie (1948–50) był zastępcą profesora i kierownikiem Zakładu Botaniki Farmaceutycznej kolejno w UMCS i w Akad. Medycznej w Lublinie. W latach 1950–53 kierował – jako zastępca profesora – Zakładem i Katedrą Botaniki w UMCS i w nowo powstałej Wyższej Szkole Rolniczej w Lublinie. Habilitował się w 1952 na UJ na podstawie rozprawy Badania fitosocjologiczne nad lasami bukowymi w Sudetach (1950). Na początku 1953 przeprowadził się z rodziną na stałe do Milanówka. W latach 1953–80 kierował Zakładem Ekologii Roślin i (od 1967) Zakładem Fitosocjologii Stosowanej i Ekologii Roślin UW. Od 1955 był profesorem nadzwyczajnym, a od 1972 zwyczajnym; w latach 1969–72 był dyrektorem Inst. Botaniki UW. Równocześnie kierował zorganizowaną przez siebie placówką naukową w Białowieży. Najpierw była to Stacja Ekologii Roślin w ramach Białowieskiej Filii Inst. Badawczego Leśnictwa (1949–52), później Stacja Geobotaniczna w Białowieży w ramach Zakładu i Inst. Ekologii PAN (1953–55), a następnie placówka Inst. Botaniki PAN (1955–62). W 1980 przeniósł się do Inst. Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN, gdzie kierował Zakładem Biogeografii z siedzibą w Milanówku do przejścia na emeryturę w 1991.
Dorobek naukowy M. stawia go w rzędzie najwybitniejszych geobotaników europejskich. Jego szeroko ujęta specjalność to ekologia roślin i fitosocjologia, chociaż we Lwowie interesował się także systematyką i taksonomią roślin (prace dotyczące gatunków z rodzajów Erophila, Calamagrostis i Molinia, 1941–48). Równolegle jednak, już jako student badał roślinność lasów okolic Lwowa i płd. Polesia w ujęciu ekologicznym i fitosocjologicznym. Jego późniejszy związek z Puszczą Białowieską zaowocował cenną monografią Zespoły leśne Białowieskiego Parku Narodowego (1952), uzupełnioną mapą fitosocjologiczną i jej niemieckojęzycznym omówieniem (1954), oraz kilkunastoma późniejszymi pracami szczegółowymi dotyczącymi roślinności tego wyjątkowego obiektu przyrodniczego. Był także autorem dwóch rozdziałów w jedynej jak dotąd monografii Park Narodowy w Puszczy Białowieskiej (1968). Warto dodać, że na w/w mapie zespołów BPN wydanej w 1954 brak jest czterech wschodnich, przygranicznych oddziałów badanego terenu, skreślonych na żądanie ówczesnej cenzury; kompletna mapa zespołów tego terenu znajduje się dopiero we wspomnianej monografii BPN z 1968. M. badał też roślinność leśną Sudetów, ze szczególnym uwzględnieniem Karkonoszy (prace z lat 1950, 1960, 1962, 1865, 1967, 1975). W latach 1955–62 i 1973–89 opublikował serię prac omawiającą wyniki dotychczasowych badań roślinności leśnej Polski, zakończoną ich ogólnym podsumowaniem: Przegląd fitosocjologiczny zbiorowisk leśnych Polski (Synteza), 1996.
Pomnikowy charakter ma Potencjalna roślinność naturalna Polski, Mapa przeglądowa. Wydana w 1995 na 12 arkuszach w skali 1:300.000, jest wprawdzie dziełem zbiorowym, ale swoje powstanie zawdzięcza energii i determinacji M., który był jej inicjatorem i cały czas kierował Komitetem Redakcyjnym. Brał także bezpośredni udział w kartowaniu roślinności w terenie, w czym w latach 70. i 80. uczestniczyło 27 geobotaników ze wszystkich krajowych ośrodków naukowych tej specjalności. Wydanie definitywnej wieloarkuszowej mapy poprzedzone zostało opublikowaniem przez M. wstępnej jej wersji w skali 1:2.000.000 w prestiżowym czasopiśmie „Braun-Blanquetia” (1984). Należy podkreślić znaczenie badań ówczesnej szaty roślinnej Polski dla przyszłych pokoleń: dokumentowały one bogactwo roślinności naszego kraju w dużej mierze już nieistniejące lub będące w stadium nieuchronnie postępującego ubożenia.
Dorobek M. nie ograniczał się do badań nad zróżnicowaniem fitosocjologicznym roślinności leśnej Polski, lecz widać w nim niejednokrotnie próby określania przyczyn, które powodują lokalne zróżnicowanie zbiorowisk roślinnych. Ten problem poruszał już w monografii zespołów leśnych Białowieskiego Parku Narodowego (1952). Później M. opublikował m. in. studium Spät- und Frühfröste als standartsökologischer Faktor in den Waldgesellschaften des Białowieża-Nationalparkes (1975), oparte na wieloletnich obserwacjach prowadzonych w Białowieskiej Stacji Geobotanicznej. Pogłębioną analizę zależności typu roślinności od warunków środowiska glebowego znajdujemy w kilku jego rozprawach dotyczących m. in. Puszczy Białowieskiej i Puszczy Kampinoskiej (1973, 1974).
M. był autorem dwóch ważnych wydawnictw podręcznikowych. Jego Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski (1981 i dwa kolejne wydania) to dzieło pionierskie w naszej literaturze botanicznej, uznawane za niezbędne w badaniach fitosocjologicznych i ekologicznych. Cenny jest także obszerny rozdział Szata roślinna, będący syntetycznym opisem krajowej roślinności w akademickim podręczniku Geografia Polski, Środowisko przyrodnicze (1991,1999, red. L. Starkel).
Jako wykładowca akademicki M. jest bardzo dobrze wspominany przez swoich dawnych studentów. Jego wykłady, wygłaszane zawsze z pamięci, doskonałe w odbiorze, miały przejrzyście zaplanowany układ. Jego osobowość i wiedza sprzyjały gromadzeniu się wkoło niego zdolnych uczniów. Byli wśród nich m. in. J. Faliński, następca na katedrze i twórczy kontynuator naukowej placówki w Białowieży, Tadeusz Traczyk, Aleksander Władysław Sokołowski, Krystyna Falińska, Ewa Symonides, Andrzej Nespiak, wreszcie jego syn, Jan Marek Matuszkiewicz. Pod jego kierunkiem wykonano 25 rozpraw doktorskich, opiekował się także siedmioma rozprawami habilitacyjnymi. Duże znaczenie dla integracji i współdziałania geobotaników z innych, pozawarszawskich ośrodków naukowych miały ogólnopolskie seminaria geobotaniczne organizowane pod kierunkiem M. w jego uniwersyteckim zakładzie. Zgromadził tam także bogate archiwum dokumentacji fitosocjologicznej oraz materiały do Bibliografii Fitosocjologicznej Polski (od 1960) i Bibliografii polskich map fitosocjologicznych (od 1964).
Członek wielu towarzystw i komitetów naukowych. Aktywny w Polskim Tow. Botanicznym, którego był członkiem honorowym (od 1992), członkiem Zarządu Głównego (1963–84) i przewodniczącym Sekcji Geobotaniki (1965–84), członek i przewodniczący Komitetu Redakcyjnego czasopisma PTB „Monographiae Botanicae”; wieloletni członek Komitetu Botaniki PAN i Komitetu Ekologii PAN, członek Centralnej Komisji Kwalifikacyjnej ds. Kadr Naukowych, oraz zagranicznych towarzystw naukowych, z których International Association for Vegetation Science (IAVS) i Reinhold-Tüxen-Gesellschaft obdarzyły go godnością członka honorowego. W Milanówku, w którym mieszkał wiele lat, brał udział w licznych inicjatywach społecznych: był przewodniczącym miejscowego Komitetu Obywatelskiego „Solidarność” (1989–91), przewodniczącym Miejskiej Komisji Wyborczej w wyborach do Rady Miasta Milanówka w 1990, jednym z założycieli tamtejszego liceum społecznego, prowadził także działalność kulturalno-oświatową (m.in. wykłady z historii Kościoła) przy Parafii św. Jadwigi w Milanówku.
H. Ellenberg: Laudatio auf Władisław Matuszkiewicz, „Phytocoenologia” vol. 15, 1987, nr 4, s. 571–578; J.B. Faliński: Władysław Matuszkiewicz – pół wieku twórczej pracy na polu geobotaniki, „Phytocoenosis” vol. 3 (n.s.) „Seminarium Geobotanicum” nr 1, 1991, s. 3–16; Z. Mirek, L. Musiał, J. J. Wójcicki (red.): Kto jest kim w botanice polskiej, „Bot. Stud., Guidebook Ser.” 14, 1995; Współcześni uczeni polscy. Słownik biograficzny, red. J. Kapuścik, t. 3, Warszawa 2000; J.B. Faliński: Biografia niepospolita o profesorze Władysławie Matuszkiewiczu w 80. rocznicę urodzin i 60-lecie pracy naukowej, „Wiadomości Botaniczne” t. 45, 2001, nr 1–2, s. 65–69.
Tomasz Majewski