Matlakowski Władysław
MATLAKOWSKI Władysław (19 XI 1850, Warka – 26 VI 1895, Zbijewo na Kujawach), lekarz chirurg, etnograf, pisarz i tłumacz. Syn Jana Mikołaja, rolnika i młynarza, i Jadwigi Plecińskiej. Często podawana data urodzin 1851 jest błędna.
Od 1864 uczył się w III gimnazjum klasycznym w Warszawie, które ukończył ze złotym medalem w 1870. Jesienią tego roku wstąpił na wydz. lekarski Cesarskiego UW. Szczególne zainteresowanie wzbudziły w M. anatomia patologiczna wykładana przez prof. Włodzimierza Brodowskiego, histologia kierowana przez H. F. Hoyera starszego, terapia i diagnostyka lekarska uczona przez I. Baranowskiego i chirurgia prowadzona przez J. Kosińskiego. We wspomnieniach nakreślił sylwetki swoich profesorów w słowach pełnych szacunku, barwnie z dużym poczuciem humoru. Przez całe studia udzielał korepetycji i zabiegał o trudne w uzyskaniu stypendia. 4 XI 1875 M. uzyskał dyplom lekarza z wyróżnieniem złotym medalem.
Przed rozpoczęciem pracy lekarskiej przez 10 miesięcy podróżował po Europie. Zwiedził przodujące kliniki Paryża, zachwycał się dziełami sztuki zgromadzonymi w galeriach i muzeach Francji i Włoch. Po powrocie do kraju dostał posadę bezpłatnego asystenta kliniki Polikarpa Girsztowta, wkrótce został asystentem Kosińskiego. Był M. uczestnikiem jednego z największych przewrotów w medycynie: wprowadzenia do leczenia chirurgicznego antyseptycznej metody Josepha Listera, którego poznał, zapoznając się z prowadzonym przez niego oddziałem w czasie podróży naukowej do Londynu w 1885. Doświadczenia zdobyte w szpitalach Londynu wcielał w życie zawodowe. Nie mogąc liczyć na subwencje, z własnych środków wyposażył salę operacyjną zastępując sprzęty drewniane pozwalającymi łatwiej utrzymać higienę metalowymi i szklanymi. Był uważany za jednego z najwybitniejszych polskich chirurgów. Wyrazem tego była dwukrotna nominacja M. jako kandydata na stanowisko kierownika kliniki chirurgicznej UJ (1881, 1887). W 1882, w wyniku konkursu, został ordynatorem oddziału chirurgicznego w Szpitalu Dzieciątka Jezus w Warszawie. Cechowały go znakomita znajomość anatomii, mistrzowska technika chirurgiczna, wielka pracowitość i współczucie dla chorych. W obszarze głównych zainteresowań M. znajdowała się chirurgia układu trawiennego oraz ginekologia, w której pod względem diagnostycznym i operacyjnym był niekwestionowanym autorytetem w Warszawie. W 1888 pogłębiał też wiedzę medyczną w Wiedniu.
Już w czasie studiów podjął, wspólnie z Romanem Kowalewskim, tłumaczenie z języka francuskiego dzieła Rys anatomii stosowanej Vincenta Pauleta. Przekład ten, z powodu trudności finansowych, ukazał się dopiero w 1877. Dwa lata później, już samodzielnie, M. ogłosił przekład z języka niemieckiego Chirurgii ogólnej i szczegółowej Theodora Billrotha i Franza Koeniga (Warszawa 1879). Debiutem pisarskim M. jako chirurga, była praca pt. Wycięcie krtani dotkniętej rakowcem („Medycyna” 1877). W 1881 stał się współwłaścicielem „Gazety Lekarskiej” i aktywnym członkiem jej kolegium redakcyjnego. Był jej przedstawicielem na odbywającym się w Pradze w 1882 Zjeździe Lekarzy i Przyrodników Czeskich. Przedstawił tam referat pt. O przewlekłym zapaleniu okostny. W ciągu zaledwie 12 lat pracy lekarskiej opublikował 72 prace z zakresu chirurgii. Współcześni nazywali go „Kraszewskim chirurgii polskiej”. Był także aktywnym wykładowcą na posiedzeniach Tow. Lekarskiego Warszawskiego.
Nadmiernie ciężka praca chirurgiczna i złe warunki mieszkaniowe M. przyczyniły się do ujawnienia i rozwinięcia gruźlicy już w drugim roku pracy zawodowej. W 1891 z powodu zagrażających życiu powikłań i konieczności leczenia, zrezygnował z praktyki lekarskiej i zamieszkał w majątku teściów w Zbijewie na Kujawach. Leczył go T. Chałubiński.
Gruźlicę leczono pod koniec XIX w. głównie spoczynkiem i pobytem w znanych miejscowościach klimatycznych. M. korzystał z tego leczenia od 1878 przebywając m.in. w Furstenhof, później w Szmeksie (obecnie Smokowiec) po południowej, węgierskiej stronie Tatr, gdzie po raz pierwszy zobaczył te góry. Wkrótce wyjechał na kurację do coraz modniejszego Zakopanego. Leczył się także w Arco k. Trydentu i w Mentonie w płd. Francji.
Na trwałe zapisał się M. w historii polskiej etnografii. W pamiętniku zamieścił m.in. wartościowe opisy zwyczajów ludowych z okolic Warszawy. Liczne notatki etnograficzne publikował w czasopismie „Wisła”, którego był współzałożycielem. Ogłosił również materiały gwarowe w „Sprawozdaniach Komisji Językowej AU”. Najbardziej wartościowe okazało się jego zainteresowanie kulturą materialną Podhala. W Zakopanem zachwycił się sztuką ludową i budownictwem górali podhalańskich. Zawiązana przyjaźń z Bronisławem Dembowskim, filologiem i etnografem, miłośnikiem i propagatorem sztuki podhalańskiej, a także ze Stanisławem Witkiewiczem, twórcą stylu zakopiańskiego w budownictwie, skłoniła M. do badań nad sztuką ludu Podhala, regionalnym zdobnictwem i twórczością ludową. Wynikiem tych żmudnych, kilkuletnich badań były dwa wspaniałe naukowe opracowania: Budownictwo ludowe na Podhalu z 23 tablicami litograficznymi i 25 rysunkami w tekście (Kraków 1892) oraz Zdobienie i sprzęt ludu polskiego na Podhalu, wydane dopiero po śmierci autora (Warszawa 1901). Oba dzieła do dziś są uznawane za fundamentalne dla tej problematyki.
Wybitnym dziełem literackim M. był przekład Hamleta (1895), opatrzony obszernym wstępem, wyjaśnieniami i przypisami. Zawarł w nim cenne spostrzeżenia o twórczości Szekspira, innych tłumaczeniach Hamleta, a także własne poglądy na sztukę. M. zrezygnował rozmyślnie z tłumaczenia literackiego. Dokonał przekładu filologicznego, programowo-prozaicznego, drukowanego równolegle z oryginałem angielskim, z dosłowną wiernością: wiersz w wiersz. W spolszczeniu dramatu wykorzystał bogactwo języka polskiego swojej epoki, ze szczodrym dodatkiem archaizmów, często już zarzuconych, gwarowych, ludowych i prowincjonalnych, a także neologizmów. W tworzeniu tych ostatnich M. znajdował szczególną przyjemność. Tym dziełem M. posługiwali się Roman Brandstaetter, przekładając Hamleta oraz Stanisław Wyspiański, pisząc rozprawę o tej sztuce, opublikowaną w 1905.
M. ogłaszał drukiem również relacje i impresje z podróży do Paryża i na Ukrainę, ilustrowane własnoręcznymi rycinami. Pośmiertnie ukazały się jego Wspomnienia z Zakopanego, a także listy do matki i przyjaciół. W ostatnich latach życia opracowywał Ornitologię ptaków polskich. Notatki do tej pracy zaginęły w rękopisie. Pozostawał w kontaktach towarzyskich z wybitnymi postaciami epoki, m.in. z H. Sienkiewiczem i S. Żeromskim (któremu udzielał porad lekarskich).
Żona M., Julia Zaborowska, była współpracownikiem męża w zbieraniu materiałów etnograficznych, a po jego śmierci publikowała jego spuściznę rękopiśmienną.
PSB (A. Kowalska-Lewicka).
W. Matlakowski: Wspomnienia z Zakopanego, Warszawa 1901; S. Tarnowski: Historia literatury polskiej, Kraków 1907, t. 6, cz. 2, s. 238–239; J. Kapuścik: Władysław Matlakowski (1850–1895). Źródła do biografii i bibliografia, Warszawa 1991; W. Matlakowski: Wspomnienia z życia przeszłego i teraźniejszego, Wrocław 1991; J. Kapuścik: Władysław Matlakowski. Lekarz-uczony-pisarz, Warszawa 1995.
Józef Janczy