Szczeklik Andrzej
SZCZEKLIK Andrzej (29 VII 1938, Kraków – 02 II 2012, tamże), lekarz internista, filozof medycyny. Syn Edwarda, wybitnego lekarza, profesora, i Marianny (Marii) z Gruszczyńskich.
Absolwent średniej szkoły muzycznej w Krakowie w klasie fortepianu, zdecydował się iść w zgodzie z rodzinną tradycją za lekarskim powołaniem. W 1961 ukończył studia medyczne w krakowskiej Akad. Medycznej. Studia uzupełniające odbył jako stażysta w Monmouth Medical Center w New Jersey w USA (1962–63). Tam zapoznał się z najnowszymi osiągnięciami światowej interny. Miał też możność odbycia staży w Karolinska Institutet w Sztokholmie oraz na uniwersytecie w Uppsali. Mając jasny obraz, czym powinna być nowoczesna medycyna kliniczna, powrócił do Polski i znalazł pracę we wrocławskiej Akad. Medycznej. W pięć lat później doktoryzował się na wrocławskiej uczelni, tam też w 1969 uzyskał habilitację. Równocześnie w 1965 uzyskał I stopień specjalizacji z chorób wewnętrznych, II stopień w 1969. Do Krakowa powrócił 1972 i objął jako docent kierownictwo Kliniki Alergii i Immunologii Inst. Medycyny Wewnętrznej Akad. Medycznej w Krakowie. Dzięki wielu latom wytężonej pracy kierowanego przez Sz. zespołu stała się ona jedną z najnowocześniejszych i to nie tylko w Polsce. Jest do dziś miejscem, gdzie teoria medycyny spotyka się z praktyką, a nauka ze sztuką.
W 1974 Sz. został stypendystą University of North Carolina w USA. W 1979 został profesorem nadzwyczajnym. W 1985 przebywał jako profesor wizytujący w renomowanym ośrodku klinicznym uniwersytetu w Sheffield, a w 1986–89 pracował w King’s College School of London. W 1989 został profesorem zwyczajnym i kierownikiem II Katedry i Kliniki Chorób Wewnętrznych UJ w Krakowie.
W latach akademickich 1981/82–1983/84 był prorektorem krakowskiej Akad. Medycznej. Sz. za jednoznacznie patriotyczną postawę został przez władze PRL ze stanowiska prorektora usunięty i poddany szykanom. W 1990–93 był rektorem Akad. Medycznej. Po utworzeniu Collegium Medicum został z jego ramienia prorektorem UJ i urząd ten sprawował w latach 1993–96. Był członkiem PAN i PAU, doktorem honoris causa Akad. Medycznej we Wrocławiu (1999), Akad. Medycznej w Warszawie (2001), Śląskiej Akad. Medycznej w Katowicach (2002), Uniw. Medycznego w Łodzi (2003) i UJ (2009). Należał do międzynarodowych towarzystw naukowych. W 1995 został członkiem honorowym The Royal College of Physicians. W 1997 za odkrycie genetycznego podłoża astmy oskrzelowej komitet naukowy czasopisma „Lancet” uhonorował go specjalną nagrodą. W 1998 uzyskał główną nagrodę Fundacji na Rzecz Nauki Polskiej. W 2000 przyznano Sz. „Laur Jagielloński”, a w 2001 Amerykańska Akad. Alergii, Astmy i Immunologii wyróżniła go nagrodą „The Robert A. Cook Memorial Lectureship”. W 2008 został laureatem prestiżowej nagrody Clemensa von Pirqueta, przyznawanej za wybitne osiągnięcia na polu alergologii.
Sz. jest autorem i współautorem ponad 600 prac, często publikowanych w prestiżowych czasopismach, jak „Nature” czy „Lancet”. Był współautorem podstawowych opracowań monograficznych, jak Prostacyclin Clinical Trails (New York, 1985) czy Eicosanoids, Aspirin and Asthma (New York, 1998).
Główny obszar zainteresowań naukowych Sz. wiązał się z patogenezą, diagnostyką oraz terapią schorzeń układów krążenia i oddechowego. Już w 1975 przedstawił hipotetyczny model tłumaczący powstanie tzw. astmy aspirynowej. Wraz z prof. R.J. Gryglewskim i doc. G. Czerniawską-Mysik przez wiele lat prowadził badania nad tą właśnie postacią astmy, stosunkowo często pojawiającą się u osób dorosłych. Uczeni zwrócili wówczas uwagę na zjawisko blokowania przez aspirynę produkcji enzymu cyklooksygenazy i przekonująco dowiedli jego związku z występowaniem astmy aspirynowej. Było to nowatorskie w skali światowej odkrycie wskazujące, że niekiedy obserwowana duszność u pacjentów, którzy zażywali aspirynę, nie ma w istocie podłoża immunologicznego, lecz jest reakcją organizmu powstałą w wyniku zablokowania syntezy prostaglandyny PGE2 chroniącej oskrzela przed gwałtownym skurczem. Odtąd przyjęło się mówić w literaturze światowej o astmie cyklooksygenazowej.
Sz. w znacznym stopniu przyczynił się do wypracowania nowego modelu opisującego powstawanie we krwi trombiny, która stanowi jeden z podstawowych elementów biorących udział w powstawaniu zakrzepów. Wskazał także na swoiste zaburzenia w mechanizmie krzepliwości krwi w schorzeniach mających tło miażdżycowe. Wspólnie z prof. R.J. Gryglewskim wykonali w warunkach klinicznych eksperymentalne podanie prostacykliny i dokonali pierwszego na świecie opisu jej oddziaływania na ludzki organizm. Pierwszy przyjął prostacyklinę Gryglewski, jako drugi Sz. W krakowskiej klinice, po całej fazie badań kontrolnych, prostacyklinę wprowadzono do regularnego leczenia pacjentów.
Sz., współpracując z prof. M. Sanakiem, odkrył polimorfizm genetyczny syntezy leukotrienu C4. Polimorfizm ma istotne znaczenie przede wszystkim w farmakogenetyce. Jest bowiem odpowiedzialny za modyfikację terapeutycznej odpowiedzi leków o właściwościach blokujących receptory leukotrienowe, a znajdujących zastosowanie w leczeniu astmy oskrzelowej.
Sz. był autorem trzech niezwykłych książek: Katharsis, Kore i Nieśmiertelność. Stanowią one głęboką i frapującą dyskusję o medycynie, lekarzach, pacjentach oraz ludzkiej kondycji wobec choroby i cierpienia. Doczekały się tłumaczeń na angielski, francuski i niemiecki. Sz. medycynę pojmował holistycznie, jako ścisły związek nauki i sztuki, physis i psyche, nowoczesności i historii. Na trwałe wpisał się w pejzaż Krakowa, będąc przez wiele lat związany z Piwnicą pod Baranami. Chętnie grywał na fortepianie.
A. Białas: Andrzej Szczeklik (1938–2012) – wspomnienie, „Nauka” 2012, nr 2; Członkowie Polskiej Akademii Nauk. Informator, Kraków 2009; PAUzAkademicka 2012/157; Współcześni uczeni polscy. Słownik Biograficzny, Warszawa 2002 (IV); Polskie Archiwum Medycyny Wewnętrznej 2012, Vol. 122, Special Issue.
Ryszard Witold Gryglewski