Wilkosz Jan
WILKOSZ JAN (21 I 1931, Kraków – 5 II 1999, tamże), chemik, technolog, jeden z pionierów syntezy zeolitów w Polsce. Syn Jakuba oraz Marii z domu Żurek.
W czasie okupacji pobierał naukę na tajnych kompletach. Ojciec W. oraz dwaj starsi bracia, Tadeusz i Stanisław, brali udział w działalności konspiracyjnej. Aresztowani w 1944, zostali zamordowani przez hitlerowców.
W. po wojnie uczył się w Gimnazjum im. B. Nowodworskiego, gdzie w 1949 uzyskał maturę i podjął studia na wydziale matematyczno-przyrodniczym UJ. W 1955 zdobył stopień magistra chemii. Na przełomie 1955/56 był asystentem w Wyższej Szkole Rolniczej w Krakowie. W 1956 został asystentem w Katedrze Technologii Chemicznej na wydziale matematyczno-fizyczno-chemicznym UJ, kierowanej przez F. Polaka. W. przez wiele lat współpracował z tym badaczem chemii zeolitów.
W 1960 W. został starszym asystentem, a w 1966 uzyskał doktorat na podstawie rozprawy Warunki otrzymywania zeolitu A sodowego (przygotowanej pod kierunkiem Polaka) i został adiunktem. Podjął także współpracę z Inst. Technologii Nafty. W 1975 uzyskał habilitację na podstawie rozprawy Pewne problemy syntezy i modyfikacji mordenitu. W 1984–87 był kierownikiem Zespołu Syntezy Zeolitów.
Głównym obszarem zainteresowań badawczych W. była chemia oraz technologia zeolitów, grupy substancji należących do glinokrzemianów. Był autorem 23 publikacji oraz 4 patentów. Ze względu na istotne praktyczne znaczenie wielu jego prac dla przemysłu, części wyników nie mógł opublikować. Wspólnie z Polakiem W. ogłosił pierwszą w Polsce pracę na temat syntezy zeolitu 4A (NaA). W wyniku dalszych prac w Katedrze Technologii Chemicznej w latach 60. opracował metodę syntezy zeolitu 4A (w skali laboratoryjnej i wielkolaboratoryjnej, a później ćwierćtechnicznej – już przy współpracy z Inst. Technologii Nafty). W kooperacji z Inowrocławskimi Zakładami Sodowymi w Mątwach uruchomił w 1964 techniczną produkcję zeolitu A (było to pierwsze w Polsce opracowanie technologii otrzymywania zeolitów i wdrożenie jej do produkcji). W drugiej połowie lat 60. badał warunki otrzymywania różnych form kationowych zeolitu A, co doprowadziło do opracowania metod otrzymywania form NaA, CaA oraz MgA, w skali laboratoryjnej oraz wielkolaboratoryjnej. Równolegle prowadził także prace nad otrzymywaniem zeolitu typu mordenitu, m.in. badania nad poznaniem procesu wymiany jonu sodowego na wodorowy w szeroko porowatym mordenicie (to zagadnienie było przedmiotem jego rozprawy habilitacyjnej). Razem ze współpracownikami, w 1976–85 zajmował się badaniem przydatności różnych surowców do syntezy zeolitów z grupy ZSM i opracował modyfikację ich właściwości, która umożliwiła ich zastosowanie w procesach katalitycznych (na życzenie władz Inst. Technologii Nafty wyniki tych prac zostały utajnione). W drugiej połowie lat 80. W. kierował zespołem badającym warunki syntezy zeolitów typu ZSM i opracowaniem metody ich produkcji w skali ćwierćtechnicznej. W 1990–95 W. zajmował się zagadnieniem ewentualnego wykorzystania popiołów z hałd elektrowni Turów do syntezy zeolitu A.
W 1995 przeszedł na emeryturę, kontynuował jednak współpracę z zespołem J. Ejsymonta nad stabilizatorami stężonych roztworów nadtlenku wodoru oraz modernizacją węzła ekstrakcji w Zakładach Azotowych Puławy S.A.
Opublikował m.in. trzy prace wspólnie z F. Polakiem: Otrzymywanie zeolitu o własnościach sita cząsteczkowego 4A („Przemysł Chemiczny” 1961); Wpływ niektórych czynników na otrzymywanie sita cząsteczkowego typu 4A („Przemysł Chemiczny”1962); Wpływ niektórych czynników na otrzymywanie zeolitu A. Część II („Przemysł Chemiczny” 1965); samodzielnie pracę: Otrzymywanie i własności mordenitu („Przemysł Chemiczny” 1969); cztery prace wspólnie z E. Sobiecką i B. Dudek: The Investigations on the Synthesis of the Zeolite ZSM-5, Part I, II, III („Crystal Research and Technology” 1989, 1990); The Investigations on the Synthesis of the Zeolite ZSM-5 with the Use of Ethylene Diamine as a Templating Agent („Zeolites” 1993).
Do najważniejszych patentów W. należały: sposób wytwarzania sztucznych uwodnionych glinokrzemianów (nr 48910 z 1962; wspólnie z F. Polakiem i S. Niementowskim) oraz sposób wytwarzania granulowanego syntetycznego zeolitu typu modernitu o własnościach sit molekularnych (nr 81479 z 1971, wspólnie z F. Polakiem).
Za zasługi naukowe i dydaktyczne W. otrzymał Złoty Krzyż Zasługi (1976).
W. pasjonował się muzyką (grywał na fortepianie) i żeglarstwem. Zdobył patent sternika śródlądowego, brał udział w regatach żeglarskich i prowadził rejsy na Mazurach. Uprawiał także turystykę górską. W 1998 odbył dalekomorską podróż na pokładzie statku handlowego, wypływając z Gdyni, przez Bałtyk, Atlantyk, Morze Śródziemne na Morze Czerwone i z powrotem do kraju.
W. poślubił Lechosławę Dzikiewicz, chemiczkę, swoją późniejszą współpracowniczkę.
SBTP (A. Cichocki).
A. Cichocki: Działalność i osiągnięcia Katedry i Zakładu Technologii Chemicznej Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie w latach 1951–1997 oraz związanych z nimi zespołów badawczych: zespołu sit molekularnych i adsorbentów (1970–1999), systemu syntezy zeolitów (1970–1987) i zespołu chemii polimerów (1970–1999), „Analecta. Studia i Materiały z Dziejów Nauki” 2001, nr 1; B. Dudek, A. Cichocki, J. Ejsymont: Jan Wilkosz (1931–1999), chemik, technolog, pionier syntezy zeolitów w Polsce, [w:] Uniwersytet Jagielloński. Złota księga Wydziału Chemii, red. E. Szczepaniec-Cięciak, Kraków 2000, s. 421–428.
Marcin Dolecki